Κείμενο - φωτ: Ζερμαίν Αλεξάκη, Θοδωρής Αθανασιάδης / VIEWS OF GREECE

Φτερουγίσματα στο κενό, πλαναρίσματα στον αέρα και πτήσεις φαντασμαγορικές, κρωγμοί και τιτιβίσματα στις φωλιές που ξαναγέμισαν με νέο... αίμα.

Πολύχρωμοι φτερωτοί κολυμβητές τα νανοβουτηχτάρια, άλλοτε γλιστρούν με μαεστρία πάνω στο νερό κι άλλοτε σαν άριστοι αυτοδύτες εξαφανίζονται κάτω από την επιφάνεια. Κινήσεις ρυθμικές, νευρικές, συγχρονισμένες, σαν φαντασμαγορικές φιγούρες χολιγουντιανού μπαλέτου, τα ερωτικά παιχνίδια τους κλέβουν την παράσταση.

Πιο πέρα οι κορμοράνοι στέκουν ασάλευτοι, σαν μαρμαρωμένοι, πάνω στα κλαδιά του πυρυδάτιου δάσους με τα φτερά τους ορθάνοιχτα, απλωμένα στον Ήλιο για να στεγνώσουν.

Από την άλλη πλευρά οι λευκές φιγούρες των μοναχικών ερωδιών καθρεφτίζονται στα γειτονικά υγρά παρόχθια μικρολίβαδα, καθώς κυνηγούν με το νωχελικό τους βάδισμα τον επιούσιο. Στο βάθος ξεχωρίζουν οι αποικίες του αργυροπελεκάνου, αυτού του ιπτάμενου γίγαντα μετά τεράστια μάτια και το κατακίτρινο ευρύχωρο ράμφος, που χωρά ακόμη και την πιο πλουσιοπάροχη ψαριά. Όταν ανοίγει διάπλατα τα φτερά του και απογειώνεται με την παρέα του στο βάθος του ορίζοντα, η λίμνη γεμίζει είδωλα και το σκηνικό θυμίζει γιαπωνέζικο παραμύθι!

Όμως, τελικά, χίλιες λέξεις και εικόνες δεν αρκούν για να περιγράψουν την απροσμέτρητη ομορφιά που καταγράφουν κάθε στιγμή οι αισθήσεις σ1 αυτόν το μοναδικό, γεμάτο εκπλήξεις υδρόβιο κόσμο. Η. Κερκίνη είναι ένας υγρός καθρέφτης, που πάνω του συμβαίνουν κάθε στιγμή χιλιάδες θαύματα...

Ένας υγρότοπος με σημασία

Βρισκόμαστε στο Νομό Σερρών, πολύ κοντά στην κωμόπολη του Σιδηροκάστρου, σχεδόν πάνω στη μεθοριακή γραμμή που χωρίζει τη χώρα μας από τη Βουλγαρία. Η λίμνη Κερκίνη περιστοιχίζεται από τους ορεινούς όγκους των βουνών Μπέλες (Κερκίνη), Δύσωρο (Κρούσια) και Μαυροβούνι.

Στην αρχαιότητα η περιοχή ήταν βαλτώδης και με οργιώδη βλάστηση. Ωστόσο ανέκαθεν έκανε περιστασιακά την εμφάνιση της μια μικρή αβαθής λίμνη, η Κερκινίτιδα, που σχηματιζόταν από τις πλημμύρες του ποταμού Στρυμόνα. Τότε ο τόπος ήταν πολύ αφιλόξενος. Σύμφωνα μάλιστα με αναφορές αρχαίων ιστορικών, ο Μαρδόνιος στρατάρχης του Ξέρξη κατά τους Περσικούς Πολέμους όταν πέρασε από εδώ με τα στρατεύματα του είχε ανυπολόγιστες απώλειες από τις επιθέσεις των λιονταριών και των άγριων ζώων που κατασπάραξαν στρατιώτες, καμήλες και άλογα. Στην ελληνική μυθολογία αναφέρεται επίσης η παρουσία του υγρότοπου μέσα από την αδυναμία του ανθρώπου να ελέγξει τα ξεσπάσματα της φύσης, τους ορμητικούς ποταμούς, τις πλημμύρες, την ελονοσία...

Η περιοχή άρχισε να παίρνει τη σημερινή της όψη μετά το 1937, όταν για αρδευτικούς λόγους υψώθηκε φράγμα κόντρα στα νερά του Στρυμόνα και τα πρώτα αναχώματα σχημάτισαν την Κερκίνη.

Ο αρχαίος επικός ποιητής Ησίοδος χρησιμοποιεί το μύθο για να περιγράψει στο έργο του «Θεογονία» την πρώτη ανθρώπινη επέμβαση στην περιοχή: «... και έφτασε ο Ηρακλής στον Στρυμόνα, που τότε ήταν πλωτός και επειδή ο ποταμός αυτός είχε δώσει αφορμή πολλών παραπόνων, ο Ηρακλής γέμισε την κοίτη του με πέτρες και την αχρήστευσε...».

Ο ιππικός τουρισμός στην Κερκίνη προσφέρει μια εναλλακτική πρόταση για να γνωρίσετε το μοναδικό αυτόν βιότοπο χωρίς οχλήσεις

Η Κερκίνη είναι αναμφισβήτητα μια τεχνητή λίμνη με λίγα χρόνια ζωής. Ωστόσο, το γεγονός ότι είναι καταγεγραμμένη στις μνήμες των πτερωτών επισκεπτών της ως υδρόβιο ενδιαίτημα μαρτυρεί την παρουσία του υγρότοπου στο βάθος του χρόνου.

Από το 1971 και μετά, η περιοχή αφού ανακηρύχθηκε με τη Σύμβαση Ραμσάρ Υγρότοπος Διεθνούς Σημασιάς, προστατεύεται από την ευρωπαϊκή και διεθνή νομοθεσία λόγω της σημαντικής βιοποικιλότητάς της.

Το ψάρεμα, το κυνήγι, η συλλογή φυτών, η προσέγγιση με βάρκα στις τοποθεσίες φωλιάσματος των πουλιών έχουν απαγορευθεί ολοκληρωτικά ή επιτρέπονται σε ορισμένα σημεία και εποχές του χρόνου.

Το μικρό βάθος της λίμνης, ο σχηματισμός καλαμιώνων και η περιοδική διακύμανση της στάθμης του νερού συχνά κατά τη διάρκεια του έτους, σε συνδυασμό με τις πλούσιες φερτές ύλες των νερών του Στρυμόνα, είναι παράγοντες που δημιουργούν τις κατάλληλες συνθήκες για να φωλιάσουν, αλλά και να εξασφαλίσουν την τροφή τους όλα τα είδη που αποτελούν το σπάνιο αυτό οικοσύστημα.  

Στην Κερκίνη υπάρχει ένα από τα σημαντικότερα παρυδάτια δάση της Ευρώπης με κυρίαρχο είδος την ιτιά, αλλά και αρκετά άλλα υδρόβια φυτά, φράξους, λεύκες, πλατάνια, σκλήθρα κ.λπ. Απερίγραπτης ομορφιάς, αλλά και σπουδαίας σημασίας για την ισορροπία του οικοσυστήματος, τα σπάνια για την Ευρώπη λευκά νούφαρα, αλλά και άλλα υδρόβια φυτά, όπως το νεροκάστανο και η μικρή φτέρη σαλβίνια, που απειλείται με εξαφάνιση. Το παρυδάτιο δάσος είναι αυτό που εξασφαλίζει τις περισσότερες θέσεις φωλιάσματος των σημαντικότερων αποικιών κορμοράνων και ερωδιών της νότιας Βαλκανικής χερσονήσου. Έχουν καταγραφεί πάνω από 300 είδη πουλιών με σπουδαιότερα τον αργυροπελεκάνο και τη λαγγόνα, τα οποία απειλούνται με εξαφάνιση. Στα ρηχά σημεία της λίμνης βρίσκουν τροφή και ξεκουράζονται οι ερωδιοί, ενώ στους λιγοστούς καλαμιώνες φωλιάζουν οι νερόκοτες, οι φαλαρίδες και στις αμμώδεις νησίδες οι καλαμοκανάδες, οι ποταμοσφυριχτές και τα γλαρόνια.

Η Κερκίνη θεωρείται η πιο παραγωγική σε ψάρια λίμνη της χώρας μας, αφού στα νερά της ζουν και αναπαράγονται 30 είδη ψαριών, όπως το γριβάδι, η πεταλούδα, το τσιρόνι, αλλά και τα ενδημικά σίρκο και τυλινάρι. Μάλιστα οι ντόπιοι ψαράδες με καμάρι λένε ότι το γριβάδι τους είναι το νοστιμότερο της Ελλάδας. Στις όχθες της βόσκει ελεύθερα, κόντρα στις σύγχρονες αντιλήψεις και ζωοτεχνικές μεθόδους, ο μεγαλύτερος πληθυσμός νεροβούβαλων, αυτό το σπάνιο είδος που κάποτε ευημερούσε στους υγρότοπους της Ελλάδας. Το γάλα του θεωρείται εξαιρετικά πλούσιο σε θρεπτικά συστατικά και ασβέστιο και στο παρελθόν αποτελούσε περιζήτητο κτηνοτροφικό προϊόν. Από τη στιγμή που ρυθμιστής της φυσικής διαδικασίας έχει γίνει κι εδώ ο άνθρωπος με την αλόγιστη συμπεριφορά του, η διατάραξη του οικοσυστήματος γίνεται ολογένα και πιο εμφανής.

Πορεία φθίνουσα

Αρχές άνοιξης βρεθήκαμε ξανά στην Κερκίνη, έναν από τους πιο αγαπημένους μας προορισμούς στην Ελλάδα. Αν και εποχή ζευγαρώματος των πουλιών, η λίμνη μάς έδωσε την εντύπωση ενός βιοτόπου που βαθμηδόν συρρικνώνεται, καθώς συγκριτικά με παλαιότερα χρόνια ο πληθυσμός της φτερωτής πανίδας φαινόταν με την πρώτη ματιά μειωμένος.

Είναι και η τουριστική κίνηση που πλέον έχει αυξηθεί κατακόρυφα, με αποτέλεσμα τις αργίες οι βάρκες να πηγαινοέρχονται ασταμάτητα όλη την ημέρα μέσα στη λίμνη, μεταφέροντας μεγάλο αριθμό επισκεπτών κοντά στις φωλιές.

Το Κέντρο Πληροφόρησης στο χωριό Κερκίνη είναι επανδρωμένο με ανθρώπους που πραγματικά επιτελούν σπουδαίο έργο όπως μάθαμε, όμως, παραμένουν απλήρωτοι για περισσότερους από 30 μήνες, λόγω έλλειψης κονδυλίων! Ωστόσο, θα περίμενε κάποιος να δει κάποια ανθρώπινη περιφρούρηση της ευαίσθητης ζώνης του παρυδάτιου δάσους ή ένα περιοριστικό δίχτυ ή έστω κάποιες απαγορευτικές σημαδούρες, ειδικά όταν αρκετά από τα πουλιά επωάζουν ενώ άλλα έχουν νεοσσούς στις φωλιές. Όμως, δεν υπήρχε τίποτα.

Η επιβίωση αυτού του σημαντικότατου υγροβιότοπου φαίνεται πως βασίζεται στην ευσυνειδησία των βαρκάρηδων και των ντόπιων επιχειρηματιών εναλλακτικών δραστηριοτήτων, που ελπίζουμε να κάνουν καλά η δουλειά τους. Πρέπει να επισημάνουμε ξανά, παρ' ότι είναι γνωστό, πως ειδικά οι πελεκάνοι, όταν ενοχληθούν, εγκαταλείπουν οριστικά τις φωλιές και τα μικρά τους, με τα καταστροφικά αποτελέσματα που αυτό συνεπάγεται...

Δεν δίστασαν να εμφανιστούν και οι λαθραλιείς, παρά το γεγονός πως ήταν μέρες τουριστικής αιχμής και υπήρχε φόβος κάποιος να τους εντοπίσει. Φαίνεται, όμως, πως με την εμφανή έλλειψη μέτρων προστασίας και τη μη εφαρμογή της ελληνικής και ευρωπαϊκής νομοθεσίας οι «κύριοι» αυτοί έχουν αποθρασυνθεί.

Η επιβίωση αυτού του σπάνιου οικοσυστήματος στηρίζεται σε πολύ λεπτές ισορροπίες. Έχουν εκπονηθεί μελέτες από το Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης για τους κινδύνους που ελλοχεύουν, αλλά φαίνεται πως αυτές μένουν στο συρτάρι με τα αζήτητα. Κάποιοι από αυτούς τους κινδύνους μάλιστα είναι εμφανείς ακόμη και στον πιο απροβλημάτιστο επισκέπτη. Χιλιάδες πλαστικά μπουκάλια και άλλα απορρίμματα έχουν γεμίσει τις όχθες, σκουπίδια που κατεβάζουν ο Στρυμόνας και ο Κερκινίτης, τα οποία προέρχονται κυρίως από τις παράνομες, δίπλα στην κοίτη τους, χωματερές. Μάλιστα, όταν φουσκώνουν τα νερά, αυτά μεταφέρονται στο βυθό της λίμνης μολύνοντας την ιχθυοπανίδα που αποτελεί τροφή της φτερωτής πανίδας και διαταράσσοντας έτσι τη διατροφική αλυσίδα και την ισορροπία του οικοσυστήματος. Ένα μεγάλο πρόβλημα που υπάρχει από παλιά και εξακολουθεί έως σήμερα, είναι η ανεξέλεγκτη μεταβολή της στάθμης των νερών εξαιτίας της αλόγιστης ανθρώπινης χρήσης, η οποία προκαλεί ανεπανόρθωτες βλάβες στο ριζικό σύστημα του παρυδάτιου δάσους, με αποτέλεσμα την ταχύτατη συρρίκνωση του. Απόρροια αυτού του προβλήματος είναι και η εξαφάνιση των λευκών νούφαρων, τα οποία μέχρι πρόσφατα απλώνονταν σε μεγάλη έκταση στις βόρειες όχθες!

Δυστυχώς, το ενδιαφέρον αρκετών επιχειρηματιών και τοπικών φορέων περιορίζεται στην κοντόφθαλμη τουριστική ανάπτυξη της περιοχής με πόλο έλξης βέβαια πάντα την ίδια τη λίμνη, η οποία όμως με τη φθίνουσα πορεία που έχει πάρει, σε λίγες δεκαετίες θα έχει ανεπανόρθωτα αλλάξει μορφή. Αυτός ο μοναδικός για τα ευρωπαϊκά δεδομένα υγροβιότοπος είναι ένας φυσικός παράδεισος που μαραζώνει παραδομένος στην «ελληνική» αδιαφορία.

Γεωτρόπιο
Εβδομαδιαίο Περιοδικό της Σαββατιάτικης Ελευθεροτυπίας
Τεύχος 416
5 Απριλίου 2008