ΑΓΙΟΙ ΑΝΑΡΓΥΡΟΙ Βόρεια της πόλεως των Σερρών και ... κάτωθεν της Λιόκαλης... εκτείνεται η συνοικία η υπό τε των Χριστιανών Κατακονόζ, λεγομένη, έχουσα τον περικαλλή ναόν των Αγίων Αναργύρων.... Η ονομασία της συνοικίας σώζει τη φήμη του ονόματος του βυζαντινού άρχοντος και μετέπειτα αυτοκράτορος Καντακουζηνού ο δε ναός έχει κτιστεί σε χώρο όπου ήταν πριν το 1310 ...το κατά τας Σέρρας διακείμενων μετόχιον των Αγίων και Θαυματουργών Αναργύρων της Ιεράς μονής των Ιβήρων. Το σημερινό οικοδόμημα του ναού είναι κτίσμα του 1817 που ανακαινίστηκε το 1867. Η αγιογράφηση του ναού είναι άξια προσοχής. Σε επιγραφές των τοιχογραφιών καθώς και σε αφιερώσεις στις εικόνες του τέμπλου σώζονται πολύτιμα ιστορικά στοιχεία που μαρτυρούν την ακμή των συντεχνιών στην πόλη των Σερρών. ΤΟ ΚΑΣΤΡΟ p Αρχή Στην ακρόπολη των Σερρών και στο νοτιοδυτικό μέρος της σώζεται μέρος ενός από τα αξιολογότερα μνημεία της σερβοκρατίας στη Μακεδονία. Είναι το μόνο άξιο προσοχής κτίσμα από την κάποτε οχυρά και περιμάχητο ακρόπολη των Σερ­ρών. Το κάστρο των Σερρών ήταν το ασφαλές ορμητήριο των Βυζαντινών αυτοκρατόρων στις κατά των αλλοφύλων εκστρατείες τους. Το 1018 η τοιχοδομία του και τα άλλα οχυρώματά του ενισχύθηκαν και βελτιώθηκαν από τον αυτοκράτορα του Βυζαντίου Βασίλειο το Β'. Το 1205 τα τείχη της πόλης και η ακρόπολη των Σερρών κατεδαφίσθηκαν από το Βούλγαρο Ιωαννίτση. Το 1208 ξαναχτίζεται η ακρόπολη και έως την κατάληψη της πόλεως από τους Τούρκους στις 19 Σεπτεμβρίου του 1383 στα τείχη και στην ακρόπολη έγιναν διάφορες οχυρωματικές βελτιώσεις από τους κατά καιρούς διοικητές και άρχοντες της πόλεως των Σερρών. Ο σωζόμενος πύργος του κάστρου, γνωστός και ως πύργος του Ορέστη, είναι κτίσμα του 1350 και έργο, όπως μαρτυρεί επιγραφή, Πύργος Στ[ε]φ[ά]νου Βασιλέως ον έκτησεν Ορέστης κατά την επικρατέστερη ανάγνωση του κράλη της Σερβίας Στεφάνου Δουσάν. Η ακρόπολη η Μπας Κουλέ κατά τους Τούρκους η Κουλός, ονομασία που βρίσκουμε στο τυπικό της Ιεράς Μονής του Τιμίου Προδρόμου από το 1332 ήταν έως και το 1617 κατοικήσιμη. Το 1668 κατά τη μαρτυρία του Τούρκου Εβλιγιά Τσελεμπή, αλλά και του Γάλλου περιηγητή Robert Dreux ήταν ερειπωμένη Ο επισκέπτης του κάστρου των Σερρών έχει τη δυνατότητα να δει από τις θέσεις των κάποτε περιμάχητων τειχών του, πανοραμικά, την πόλη των Σερρών και τον πλούσιο κάμπο που την περιβάλλει. ΠΑΝΑΓΙΑ Η ΛΙΟΚΑΛΗ p Αρχή Μικρός ναός στα βορειοανατολικά προάστια της πόλεως των Σερρών, που δίνει το όνομα του στη συνοικία που τον περιβάλλει. Οικοδομήθηκε το 1951 πάνω στα ερείπια της κάποτε ακμαίας σταυροπηγιακής μονής Παναγίας της Ηλιοκάλλου. Ο ναός της Παναγίας της Ηλιοκάλλου είναι γνωστός από το 1323. Το 1326 μνημονεύεται σε μοναστηριακό έγγραφο ως μετόχι της μονής Φιλόθεου ενώ από το 1477 ανήκει στην Ιερά Μονή Εικοσιφοινίσσης. Η ιστορία του ναού συνδέεται με το μαρτύριο του Νεομάρτυρα Νικήτα, ο οποίος το Μάρτιο του 1808 ήρθε από το Άγιο Όρος στο μοναστήρι της Παναγίας Ηλιόκαλλης και μαρτύρησε στην πόλη των Σερρών για την πίστη του στις 4 Απριλίου του 1808 ανήμερα του Μεγάλου Σαββάτου. Το μετόχι της Παναγίας της Λιόκαλης, όπως ονομάζεται από τους Σερραίους, συνδέεται και με τα επαναστατικά γεγονότα του 1821. Αυτόν το χρόνο, ο Κωνσταντίνος Κασομούλης, οχύρωσε τη μονή της Ηλιοκάλλου με πρόθεση να την κάνει κέντρο και ορμητήριο των αγωνιστών του 1821. Ο ναός πυρπολήθηκε από τους Βουλγάρους το 1913, ενώ τα σπουδαία του κειμήλια, άρπαξαν οι πυρπολητές του. ΑΓΙΟΙ ΘΕΟΔΩΡΟΙ p Αρχή «Πολλών όντων ά την των Φερραίων πόλιν κοσμεί και σεμνύει και διάδηλον πάσι ποιεί, ούχ ήττον τούτων απάντων οίμαι και τον σεπτόν και θείον νεώ, τον περικαλλή φημί και θαυμάσιον, τον επ' ονόματι των Θείων Δωρεών φερωνύμως δομηθέντα...» Θεόδωρος Πεδιάσιμος Σερραίος λόγιος του 14ον αιώνα. Ο ναός των Αγίων ενδόξων στρατιωτικών μαρτύρων Θεοδώρων βρίσκεται στο κέντρο της παλαιάς πόλεως των Σερρών. Είναι μεγάλη ορθογώνια Βασιλική (εσωτερικών διαστάσεων 15,60 Χ 24.00 μ.) που διαιρείται σε δύο μέρη, στον πρόναο και στον κυρίως ναό, που χωρίζεται με δύο κιονοστοιχίες σε τρία κλίτη. Τα πολλά παλαιοχριστιανικά στοιχεία που διασώζονται ως δομικά υπολείμματα στο ναό, ανεβάζουν την αρχική του κατασκευή, με πολλές πιθανότητες, έως και τον 6ο αιώνα. Ο περικαλλής ναός ανακαινίστηκε αρκετές φορές. Έως και τα μέσα του 15ου αιώνα δεν υπάρχουν έγκυρες πληροφορίες για την τύχη του μνημείου. Ο τρόπος όμως κατασκευής του ναού και κυρίως η τελική του μορφή οφείλεται σε μεγάλες και γενναίες επεμβάσεις στη δόμηση του, σε διάφορες χρονικές περιόδους που εύκολα είναι αναγνωρίσιμες. Τα δομικά υλικά αυτών των επεμβάσεων και ο τρόπος κατασκευής μας βοηθούν στην εξαγωγή βάσιμων συμπερασμάτων, που ομαδοποιούν τις απόψεις περί της αρχιτεκτονικής και διακόσμησης του μνημείου των περισσοτέρων από τους έγκριτους μελετητές του ναού. Την πρώτη βασική επέμβαση στη δόμηση του ιερού έκανε ο αυτοκράτορας του Βυζαντίου Βασίλειος ο Β' ως επινίκια ευχαριστία για την επικράτηση του κατά των Βουλγάρων σε δύσβατη περιοχή, όχι μακριά από την πόλη των Σερρών, στις 29 Ιουλίου του 1014. Τότε ο ναός, που ήταν αρχιτεκτονικού ρυθμού Βασιλική με εγκάρσιο κλίτος, μετασχηματίσθηκε. Το ιερό στέφθηκε από καμάρα και τα πλάγια πτερύγια του εγκάρσιου κλίτους επεκτάθηκαν σχηματίζοντας τρίκλιτη βασιλική. Επιγραφικές μαρτυρίες βεβαιώνουν πως ο ναός τον 11ο και 12ο αιώνα ήταν αφιερωμένος μόνο στον Άγιο Θεόδωρο το Στρατηλάτη. Το 1205 ο ναός καταστράφηκε, όπως και όλη η πόλη των Σερρών, από τους Βουλγάρους του Ιωαννίτση. Το 1221 την πόλη των Σερρών κατακτά ο Δεσπότης της Ηπείρου Θεόδωρος Άγγελος Κομνηνός, που για τη σπουδαία του νίκη επί των Φράγκων του Λατίνου αυτοκράτορα της Κωνσταντινουπόλεως Ροβέρτου Β', νίκη που τον οδήγησε στην κατάκτηση της Θεσσαλονίκης, επισκευάζει το ναό και τον πλουτίζει, ως έκφραση ευχαριστίας προς τους προστάτες Αγίους του με σπουδαία ψηφιδωτά, συμπληρώνοντας την ψηφιδωτή διακόσμηση του ναού που είχε αρχίσει να γίνεται από το τελευταίο τέταρτο του 11ου αιώνα. Το 1255 ο αυτοκράτορας του Κράτους της Νικαίας Θεόδωρος Β' ο Λάσκαρης, ως αντίδωρο για τη θεία βοήθεια των Αγίων Θεοδώρων στην κατάκτηση του Μελενίκου από τα στρατεύματα του, στολίζει τις εικόνες του ναού με χρυσό και άργυρο. Έκτοτε οι φθορές του χρόνου αντιμετωπίσθηκαν με παρεμβάσεις μικρής μάλλον εκτάσεως. Το 1571 ο ναός λεηλατείται από τους Τούρκους, ενώ το 1849 από πυρκαγιά παθαίνει μεγάλες ζημιές. Στις 29 Ιουνίου του 1913 ο ναός, όπως και η πόλη των Σερρών, καταστρέφονται ολοσχερώς από τους Βουλγάρους. Το 1938 άρχισαν οι αναστηλωτικές εργασίες από τον Α. Ορλάνδο και ολοκληρώθηκαν το 1959 από τον Ε. Στίκα. Ο ναός, ως μνημειακό κτίριο, κινδύνευε σοβαρά από τις φθορές του χρόνου. Με παρέμβαση της Ιεράς Μητροπόλεως Σερρών και Νιγρίτης το μνημείο επισκευάσθηκε και ανασυνδέθηκε ως προσκυνηματικός ναός με τη θρησκευτική ζωή της πόλης. ΠΑΡΕΚΚΛΗΣΙ ΑΓΙΟΥ ΚΑΛΛΙΣΤΟΥ ΠΑΤΡΙΑΡΧΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ p Αρχή Αριστερά της κυρίας εισόδου του ναού των Αγίων Θεοδώρων βρίσκεται το παρεκκλήσι του αγίου Καλλίστου Πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως. Ο άγιος Κάλλιστος γεννήθηκε στο τέλος του 13ου αιώνα. Κάτοχος μιας πολύπλευρης και σε βάθος παιδείας έγινε μοναχός στο Άγιο Όρος όπου και χειροτονήθηκε ιερέας στη σκήτη του μαγουλά ως εκπρόσωπος δε της Ιεράς μονής Ιβήρων πήρε μέρος σε ειρηνευτική αποστολή το 1342 που στόχευε στη συμφιλίωση τον Ιωάννου Παλαιολόγου και του Ιωάννη Καντακουζινού. Πρωτοστάτησε στον αγώνα κατά της αφέσεως των Βογόμιλων και έγινε μετά το θάνατο του Πατριάρχου Ισίδωρου Οικουμενικός Πατριάρχης το 1350. Το 1353 απομακρύνθηκε από τον Πατριαρχικό Θρόνο για να επανέλθει σε αυτόν το 1355. Το 1364 ήλθε στην πόλη των Σερρών ως πρέσβης του Αυτοκράτορα του Βυζαντίου Ιωάννη Παλαιολόγου προς τους Σέρβους, προκειμένου να συνάψει συμμαχία για την αναχαίτιση της Τουρκικής προέλασης. Όμως, από αιφνίδια αρρώστια πέθανε στις Σέρρες και τάφηκε με ιδιαίτερες τιμές στην Μητρόπολη των Σερρών. Η εκκλησία μας τον συγκατέλεξε στον χορό των Αγίων της και τιμά τη μνήμη του στις 20 Ιουνίου. ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ p Αρχή Ένα από τα δυο παρεκκλήσια που ήταν χτισμένα στο εσωτερικό της δεύτερης περιμέτρου του κάστρου των Σερρών ήταν ο ναός του Αγίου Νικολάου. Το δεύτερο παρεκκλήσι, ερείπια του οποίου είδε το 1669 ο Γάλλος καπουτσίνος Robert de Dreux ήταν μετόχι της Ιεράς Μονής Τιμίου Προδρόμου και ήταν αφιερωμένο στον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου. Ο ναός του Αγίου Νικολάου μνημονεύεται για πρώτη φορά σε πρακτικό του 1339-1342. Το 1688 ο Τούρκος περιηγητής Εβλιγιά Τσελεμπή μαρτυρεί την ύπαρξη εντός του φρουρίου των Σερρών μόνο ενός ερειπωμένου εκκλησιαστικού κτίσματος. Το 1814 ο Γάλλος πρόξενος Cousinery σημειώνει στις ταξιδιωτικές τον εντυπώσεις την ύπαρξη του ερειπωμένου ναού του Αγίου Νικολάου με λείψανα τοιχογραφιών. Το παρεκκλήσι του Αγίου Νικολάου αρχιτεκτονικά είναι τρίκογχος μονόκλιτος ναός μετά τρούλλου και κτίσθηκε πριν από το 1339. Αναστηλώθηκε, ίσως με κάποια διαφοροποίηση του αρχικού του σχεδίου από το λαϊκό αρχιμάστορα Λάζαρο Φωτιάδη και το γιο του Κύριλλο. Οι εργασίες αποκαταστάσεως του μνημείου ξεκίνησαν το 1935 και ολοκληρώθηκαν το 1948. Αμέσως ο αγιογράφος Μιχάλης Κατσικώστας αγιογράφησε τον τρούλο και την Πλατυτέρα. Το 1956 ζωγραφίστηκε από τους διακεκριμένονς αγιογράφους Γ. Παραλή και Δ. Κεντάκη. Οι αγιογραφίες του ναού είναι αντίγραφα του αγιογραφικού διακόσμου του Πρωτάτου του Αγίου Όρους, του Οσίου Λουκά και της μονής Δαφνίου Αττικής. Ο προαύλιος χώρος του παρεκκλησίου κατά τους θερινούς μήνες αξιοποιείται ως χώρος πραγματοποιήσεως πολιτιστικών εκδηλώσεων. ΙΕΡΟΣ ΝΑΟΣ ΤΙΜΙΟΥ ΠΡΟΔΡΟΜΟΥ «ΠΡΟΔΡΟΜΟΥΔΙ» p Αρχή Μετόχι της ομωνύμου μονής του Τιμίου Προδρόμου του Μενοικέως, ο ναός του Τιμίου Προδρόμου Προδρομούδι είναι ένα από τα κατανυκτικότερα ιερά της πόλεως των Σερρών. Κτίσμα του Κωνσταντίνου Χολεβιάρη παραχωρήθηκε από τον κτήτορα του το 1341-1342 ως μετόχι στην Ιερά Μονή του Τιμίου Προδρόμου όταν έγινε ηγούμενος της. Ο ναός ανακαινίστηκε εκ βάθρων το 1819 από τους μοναχούς του Τιμίου Προδρόμου του Μενοικέως, Σιλβέστρο και Καλλίνικο Κοβατσέογλου. ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ Ο ΚΡΥΟΝΕΡΙΤΗΣ p Αρχή Ανατολικά της πόλεως των Σερρών βρίσκεται το μετόχι της Ιεράς Μονής του Τιμίου Προδρόμου που τιμά τη μνήμη του Αγίου Γεωργίου του επονομαζομένου του Κρυονερίτη. Πρώτη αναφορά του μικρού ναού βρίσκουμε σε χρυσόβουλο του Αυτοκράτορα Ανδρόνικου του πρεσβυτέρου το 1318. Κτίτορες ...εκ βάθρων... και ... εξ οικείων κόπων και αναλωμάτων... του μονυδρίου ... το εις το όνομα τιμώμενον του αγίου ενδόξου μεγαλομάρτυρας και τροπαιοφόρου Γεωργίου του επικεκλημένου Κρυονερίτου... είναι ο Σακελλάριος της αγιότατης μητροπόλεως Σερρών Μουρμουράς και η ομόζυγος του Υπομονή μοναχή. Η μοναχή Υπομονή τον Ιούλιο του 1339 παραχωρεί τη δεσποτεία και κυριότητα του μονυδρίου στην Ιερά Μονή του Τιμίου Προδρόμου. Το 1346 ο Κράλης της Σερβίας Στέφανος Δουσάν καταγράψει σε χρυσόβουλο του το μονύδριο του Κρυονερίτη, ως μετόχι της μονής του Φιλόθεου. Ο ναός καταστράφηκε εντελώς από τους Τούρκους το 1571. Παρέμεινε ερειπωμένος έως και το 1862, χρονιά που ο ηγούμενος της μονής του Προδρόμου Θεοδόσιος κατορθώνει την έκδοση φιρμανιού για την επισκευή του. Το 1871 κατασκευάζεται από τον επίσκοπο Δαφνουσίας Χαρίτωνα το αρχαιότερο σήμερα καμπαναριό των εκκλησιών της πόλης των Σερρών. Το οικοδόμημα στεγάζει δύο ναούς. Ο μικρότερος, που είναι προς το Βορρά, είναι αφιερωμένος στη δόξα του Αγίου Δημητρίου, ενώ ο προς το νότο ναός τιμά τον Άγιο Γεώργιο τον επικεκλυμένο Κρυονερίτη από ύδατος ψυχρού, που υπήρχε στην αυλή του ναού. Στο ναό υπάρχουν δύο σπουδαίας αγιογραφικής τέχνης εικόνες, η Παναγία η Βρεφοκρατούσα και ο Χριστός Παντοκράτορας. - Χαράλαμπος Βουρουτζίδης