Στις δεκαετίες 1840 και 1850 συντελέστηκε στην Αμερική μια λογοτεχνική αναγέννηση. Για πρώτη φορά τόσα σημαντικά κείμενα γράφτηκαν από τόσους σπουδαίους συγγραφείς: τον Ναθάνιελ Χώθορν, τον Χέρμαν Μέλβιλ, τον Γουόλτ Γουίτμαν, τον Ραλφ Γουάλντο Έμερσον και τον Χένρι Ντ. Θορώ. Δεκαετίες μετά οι συγγραφείς αυτοί θα θεωρούνταν κλασικοί αφήνοντας ανεξίτηλα ίχνη στην αμερικανική και παγκόσμια λογοτεχνία. Ο Θορώ γεννήθηκε το 1817 στο Κόνκορντ της Μασαχουσέτης και σπούδασε στο Χάρβαρντ. Καλός σπουδαστής και καλός δάσκαλος στην συνέχεια γνώρισε τον Έμερσον που στο μεταξύ είχε εγκατασταθεί στο Κόνκορντ. Ο Θορώ μετακόμισε στο σπίτι του Έμερσον και μαζί υπήρξαν οι βασικότεροι εκπρόσωποι του Υπερβατισμού, που ξεκίνησε στην Ευρώπη ως φιλοσοφικό κίνημα ενώ στην Αμερική πήρε τα χαρακτηριστικά ενός κοινωνικού κινήματος. Οι υπερβατιστές πίστευαν στην υπεροχή της βαθιάς γνώσης και της διορατικότητας έναντι του ορθολογισμού, στην έμφυτη καλοσύνη του ανθρώπου, στην μοναδική ένωση όλων των δημιουργημάτων με το Θείο και την Φύση. Απομονωμένος στη φύση ο άνθρωπος μπορεί να βιώσει την μοναδική εμπειρία. Γι αυτό, εκεί, στην Νέα Αγγλία, στα κτήματα του Έμερσον, το 1845, ο Θορώ πήρε μια μικρή έκταση, δίπλα στην λίμνη Ουόλντεν και άρχισε να κτίζει μια καλύβα και να καλλιεργεί τη γη ώστε να μπορέσει να επιβιώσει μόνος. Έζησε για δύο περίπου χρόνια, μέσα στην φύση, εφαρμόζοντας απόλυτα τις ιδέες που τον εκπροσωπούσαν. Αποτέλεσμα του «πειράματος Ουόλντεν» ήταν ένα θεμελιακό κείμενο της παγκόσμιας σκέψης, το αριστούργημα του Θορώ «Walden, ή Η ζωή στο δάσος». Το Walden είναι ένα πολλαπλά σημαντικό βιβλίο: Μιλάει για τη φύση και την προσαρμογή του ανθρώπου στους οργανικούς νόμους που την διέπουν. Εμπεριέχει την φιλοσοφία του υπερβατισμού με κάθε είδους προεκτάσεις στον μικρόκοσμο, στην καθημερινή επιβίωση, στην χειρωνακτική εργασία. Ασκεί κοινωνική κριτική και διαβάζεται ως μια σάτιρα αφού περισσότερο αποδομεί τον κόσμο από τον οποίο αποσύρθηκε ο Θορώ παρά τον επανασυγκροτεί. Κριτικάρει τον αιώνα της εκμετάλλευσης των ανθρώπων, της ανθρώπινης δουλείας, της πολιτικής διαφθοράς, της αποξένωσης από το φυσικό περιβάλλον. Αποτελεί μια αυτοβιογραφική κατάθεση των νεανικών χρόνων του Θορώ, επεξηγώντας τους λόγους για τους οποίους επέλεξε να ζήσει μέσα στα δάση, πώς προσαρμόστηκε και πώς εμπλουτίστηκε πνευματικά απ? αυτή την εμπειρία. Πάνω απ? όλα, όμως, το «Walden» είναι ένα σύνθετο κείμενο, ένα καλλιτεχνικό επίτευγμα, μια ποιητική πρόζα σε μορφή δοκιμίων που τέρπουν, διδάσκουν και σίγουρα ωφελούν ακόμη και τον πιο σκληρόπετσο αναγνώστη. Όσο ζούσε στο δάσος ο Θορώ περισσότερο απορροφήθηκε στη δράση και στην παρατήρηση παρά στην καταγραφή. Σαφώς και κρατούσε σημειώσεις με λεπτομερείς πληροφορίες για κάθε μορφή ενόργανης και ανόργανης ζωής που παρατηρούσε με την διεισδυτική ματιά του. Πάντως το βιβλίο εκδόθηκε το 1854, μια δεκαετία μετά, δουλεμένο πολλές φορές, αποσταγμένο. Η δομή και το ύφος του δεν είναι καθόλου τυχαία αφού κάθε δοκίμιο αντιστοιχεί σε ένα ξεχωριστό θέμα και όλα μαζί ακολουθούν το βιολογικό ρολόι της φύσης και το κύκλο των εποχών γύρω από την λίμνη Ουόλντεν («Ολόγυρα στην λίμνη» θα έγραφε, σαράντα χρόνια αργότερα, ο Παπαδιαμάντης δίνοντας μια παρόμοια οργανική υπόσταση στον δικό του βιότοπο). Πράγματι η λίμνη Ουόλντεν αντιμετωπίζεται σαν ένας χαρακτήρας με ολοκληρωμένη προσωπικότητα. Ο Θορώ έχει πλήρη εποπτεία του νερού, του ουρανού, του δάσους, των ζώων και των φυτών χωρίς να παραλείπει να αναφέρεται όμως και στην δική του καθημερινότητα, αφού διάλεξε να βρεθεί κοντά σε έναν τόσης ομορφιάς τόπο. Αρχίζοντας με το κεφάλαιο ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ καταδικάζει την ζωή μας ως ψυχαναγκαστική, μας συμβουλεύει να μην αρκούμαστε σε έναν αποκλειστικό τρόπο ζωής, επισημαίνει την χρεοκοπία και την άρνηση κάθε ευθύνης στις αστικές κοινωνίες. Μας προτρέπει να επενδύσουμε στα σπίτια με ομορφιά, στα σημεία που ερχόμαστε σε επαφή με τη ζωή, να απαλλαγούμε από τα περιττά είδη που εμποδίζουν ακόμη και την κίνησή μας εντός του σπιτιού. Προτιμάει πέντε μέτρα πέτρινου τοίχους, στο χωράφι ενός αγρότη, παρά τις εκατό πύλες των Θηβών. Τα λαξευμένα μνημεία είναι οι ταφόπλακες του έθνους αποφαίνεται ο ελεύθερος και ανατρεπτικός Θορώ. Επιθυμεί έναν κόσμο με διαφορετικούς ανθρώπους και κατηγορεί τους φιλάνθρωπους που δεν αντιστρέφουν τα ποσοστά της φιλανθρωπίας υπέρ των μη εχόντων. Δίνει πρακτικές λύσεις μέσα από την προσωπική του εμπειρία για ελάχιστη ένδυση και συγκρατημένη διατροφή που να προέρχεται εξ ολοκλήρου από την προσωπική καλλιέργεια ή την ανταλλαγή προϊόντων αφού η καλλιέργεια της γης κάποτε αποτελούσε τέχνη ιερή. «Οι άνθρωποι χτίζουν την καθημερινή, μονότονη ζωή τους πάνω σε θεμέλια ψευδαισθήσεων». Εκείνος θεμελίωσε ένα σπίτι, που δεν κλείδωνε ποτέ, ανοιχτό στον κάθε περαστικό με λίγο ψωμί, ένα αφημένο βιβλίο. Ένα σπίτι με καθαρό αέρα, πνεύμα δάσους, πνοή εσωτερικής ζωής. Οι αναφορές και οι παραπομπές του «Walden» ανάγονται στις μεγάλες ανατολικές θρησκείες, στον Ινδουισμό, στον Κομφούκιο, στους Πέρσες ποιητές και δεν είναι λίγο και το μερτικό του Ομήρου και ειδικά της Ιλιάδας. Ο τολμηρός αυτός σκεπτικιστής προτείνει να υπακούσουμε στους ανώτερους νόμους, ειδικά της φύσης, γιατί η φύση δίνει περίγραμμα στα αντικείμενα και στη ζωή μας και η αρμονία της πρέπει να εφαρμοστεί στον άνθρωπο. Να επενδύουμε στην αγαθότητα, την μοναδική επένδυση από την οποία δεν χάνουμε ποτέ. Να πεθαίνει το ζώο μέσα στον άνθρωπο, να εδραιώνεται το θείο. Ακούστε τον: «Κάθε μέρα θα έπρεπε να γυρίζουμε σπίτι μας από μακριά, από περιπέτειες και κινδύνους και νέες ανακαλύψεις, με νέες εμπειρίες και νέο χαρακτήρα» (σ. 278). Έμφαση στο διάβασμα, στα κλασικά κείμενα «στα μόνα μαντεία που δεν έχουν παρακμάσει και μέσα τους υπάρχουν απαντήσεις ακόμα και για τα πιο σύγχρονα ερωτήματα». Ο Θορώ τόλμησε να μην πληρώσει φόρους σε ένα κράτος που πολεμούσε κατά του Μεξικού και διατηρούσε τον θεσμό της δουλείας. Βρέθηκε μια νύχτα στην φυλακή ως αντιρρησίας, την πιο διάσημη νύχτα της αμφισβήτησης (?Civil Desobedience?) που τόσο θα εκλείψει όταν θα αποκατασταθούν οι δημοκρατικοί θεσμοί στην Αμερική. Είκοσι πέντε χιλιάδες βιβλία και πάνω από ένα εκατομμύριο τόποι στο διαδίκτυο αναφέρονται στον φιλόσοφο και ποιητή Χένρι Ντέιβιντ Θορώ. Θαυμαστές του υπήρξαν ο Τολστόι, ο Γκάντι, ο Μάρτιν Λούθερ Κινγκ, οι ιδέες του ενέπνευσαν κινήματα στην Νότια Αφρική, στην Ινδία, αντιστασιακά κινήματα, οικολογικές και ειρηνιστικές οργανώσεις. Ο Πολ Όστερ στα «Φαντάσματα» βάζει το «Ουόλντεν» βασικό κλειδί στην διαπλοκή της ιστορίας. Πάνω απ? όλα όμως το «Ουόλντεν» είναι ένα μαγικό κείμενο, ένα μανιφέστο ήθους, ένα βιβλίο που προσφέρει ανακούφιση, αναπτέρωση και μια ελπιδοφόρα αναχώρηση για μια λίμνη με ολοκάθαρα νερά που παίρνουν το χρώμα του ουρανού και της γης. Θεόδωρος Γρηγοριάδης Δημοσιεύτηκε στα ΝΕΑ, βιβλιοδρόμιο, Σάββατο 4 Αυγούστου 2007