?Ποιος είναι αυτός ο Εσάντ Μπέης;? (Απορία του εξόριστου Τρότσκι) Το 1998 ο Αμερικανός δημοσιογράφος Τομ Ρέις ταξιδεύει στο Μπακού, την πρωτεύουσα του Αζερμπαϊτζάν, για να καταγράψει τη νέα πετρελαΐκή άνθηση. Ως λογοτεχνικό οδηγό κουβαλάει το μυθιστόρημα ?Άλι και Νινώ? του Κουρμπάν Σαΐντ, εθνικό βιβλίο του Αζερμπαϊτζάν, με θέμα τον περιπετειώδη έρωτα ενός Μουσουλμάνου και μιας Χριστιανής. Στο Μπακού, ο δημοσιογράφος, θα βρει τυχαία το βιβλίο ?Αίμα και πετρέλαιο στην ανατολή? (που πρωτοεκδόθηκε τη δεκαετία του ?30) στο οποίο αναφέρεται ότι ο συγγραφέας του, Λεβ Νουσιμπάουμ, είναι ο Κουρμπάν Σαΐντ που έγραψε το ?Άλι και Νινώ?. Ο Ρέις ξεκίνησε μια έρευνα, που κράτησε τέσσερα χρόνια, από την Κεντρική Ασία μέχρι την Αμερική, αναζητώντας τα ίχνη του εκκεντρικού Λεβ Νουσιμπάουμ, ενός ανθρώπου που απαρνήθηκε την ταυτότητά του και έζησε μυθιστορηματικά σαν τους ήρωες των βιβλίων του. Η πόλη Μπακού, στις όχθες της Κασπίας θάλασσας, στις αρχές του εικοστού αιώνα, ήταν η πετρελαϊκή μητρόπολη του κόσμου. Αποτελούσε τα ?άγρια ανατολικά? σύνορα της Ευρώπης, στους δρόμους της κυκλοφορούσαν όλες οι φυλές του κόσμου, λατρεύονταν όλες οι θρησκείες και οι μεγιστάνες του πετρελαίου απολάμβαναν τα πλούτη τους. Ανάμεσά τους η εβραϊκή οικογένεια των Νουσιμπάουμ που, το 1905, απέκτησαν ένα αγοράκι, τον Λεβ. Η μητέρα, μια ριζοσπάστρια επαναστάτρια, αν και δεν πρόλαβε την επανάσταση των Μπολσεβίκων, πρόλαβε, πάντως, να φιλοξενήσει τον Στάλιν. Ο μικρός Λεβ μεγάλωνε σαν πριγκηπόπουλο όταν ξαφνικά η μητέρα του αυτοκτόνησε. Καθώς οι Μπολσεβίκοι έμπαιναν στο Μπακού, ο Λεβ και ο πατέρας του, διέφευγαν με καμήλες στην Περσία και στην έρημο του Τουρκεστάν. Ανάμεσα στις οάσεις και στα ερείπια χαμένων πολιτισμών ο μικρός Λεβ θα μυθοποιήσει τους ανθρώπους και τις φυλές της ανατολής, θα ονειρευτεί τις χίλιες και μια νύχτες και τελικά θα ταυτιστεί με το ισλάμ, επινοώντας έναν φαντασιακό εαυτό, έναν ανατολίτη. Θα επιστρέψουν στο Μπακού τώρα πια υπό την κατοχή των Τούρκων και των Πρώσων. Ο επόμενος σταθμός τους, το 1921, είναι η Κωνσταντινούπολη όπου οι ανατολικές φαντασιώσεις του δεκαπεντάχρονου Λεβ κορυφώνονται λίγο πριν εκπνεύσει το οθωμανικό ?όνειρο?. Στο Παρίσι ενώνονται με Ρώσους και Εβραίους εμιγκρέδες και από εκεί ο Λεβ στέλνεται για σπουδές στο Βερολίνο. Στο κολέγιο θα δυσκολέψει τους καθηγητές με τον αφύσικα πανέξυπνο-για την ηλικία του- χαρακτήρα. Στο επόμενο σχολείο, το Ρωσικό γυμνάσιο, θα έχει συμμαθήτριες τις αδελφές του Πάστερνακ, του Ναμπόκοφ και την μελλοντική γυναίκα του Σαγκάλ. Στο Βερολίνο, ο Λέβ, το 1922, ασπάζεται το Ισλάμ ενώπιον του ιμάμη της τουρκικής πρεσβείας και μετονομάζεται σε Εσάντ Μπέης. Ονειρευόταν Εβραίους και Μουσουλμάνους μαζί ενάντια στη Δύση και τη μαζική βία της, ενώ είχε αρχίσει να ντύνεται με μουσουλμανικές ενδυμασίες, Το φαινόμενο των Εβραίων οριενταλιστών είχε ξεκινήσει από την Βικτοριανή Αγγλία, όταν εύποροι νεαροί, ενσωματωμένοι στην αγγλική κοινωνία, αναζητούσαν στις ερήμους τις ?ανατολίτικες ρίζες? τους. Τότε οι Άραβες ήταν γι? αυτούς μια άλλη όψη τους, ήταν ομόαιμοι αδελφοί, ?έφιπποι Εβραίοι? όπως το έθεσε ο Ντισραέλι και το αναπτύσσει διεξοδικά ό Τομ Ρέις στο σημαντικότερο κεφάλαιο του βιβλίου ?Έβραϊκός Οριενταλισμός?. Έτσι και ο Λεβ, ως Εσάντ Μπέης αλλά και με το λογοτεχνικό ψευδώνυνο Κουρμπάν Σαΐντ, εκδίδει τα βιβλία του που γνωρίζουν μεγάλη επιτυχία και μεταφράζονται σε πολλές γλώσσες. Πλάθει περίπλοκα παραμύθια για τον εαυτό του, προσθέτει φανταστικά υλικά στις λογοτεχνικές ιστορίες του, γράφει τη βιογραφία του Μωάμεθ με την ίδια άνεση που θα γράψει και τη βιογραφία του Στάλιν. Όμως ο ?κοσμοπολίτικος οθωμανισμός? του Λεβ-Εσάντ Μπέη παραπαίει. Στην Γερμανία τον διαγράφουν από την Ένωση Συγγραφέων καθώς διαδίδεται ότι, πίσω από τον Εσάντ Μπέη και τον Κουρμπάν Σαΐντ (άλλο συγγραφικό του ψευδώνυμο), κρύβεται ένας Εβραίος. Ο άκρατος εθνικισμός και ο επερχόμενος ναζισμός τον αναγκάζουν να καταφύγει στην Αμερική όπου συναναστρέφεται με διάσημες προσωπικότητες και παντρεύεται την Έρικα, ποιήτρια με εξ ίσου ιδιόμορφο χαρακτήρα. Το 1938, ο τολμηρός Λέβ-Εσάντ Μπέης, υποδυόμενος τον Αμερικανό πολίτη, ταξιδεύει στην Ιταλία για να γράψει τη βιογραφία του Μουσολίνι. Ο Έζρα Πάουντ θα τον βοηθήσει να δουλέψει στο ραδιόφωνο όπου εργαζόταν προπαγανδιστικά, χωρίς να γνωρίζει την εβραϊκή καταγωγή του Λεβ. Όμως, η Έρικα, χωρισμένη πια, είχε ήδη αποκαλύψει την αληθινή ταυτότητά του. Βυθισμένος στην ανασφάλεια και την οικονομική ανέχεια, ο Λεβ, καταφεύγει στο Ποζιτάνο, την ιταλική παραθεριστική κωμόπολη. Μόλις τριανταοκτώ χρονών πεθαίνει άδοξα από μια σπάνια αρρώστεια. Τάφηκε στραμμένος προς την Μέκκα. Το βιβλίο του Τομ Ρέις, εκτός από τη βιογραφία του απρόβλεπτου Λεβ Νουσιμπάουμ, αποτελεί και την τοιχογραφία μιας ολόκληρης εποχής που οδήγησε στις σφαγές του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Εξαντλητικά λεπτομερές και ιδεολογικά αντιφατικό ενίοτε, διατηρεί τη δομή του αστυνομικού μυθιστορήματος, εκθέτοντας και τις περιπέτειες της συγγραφής του. Οι ενενηντάρηδες μάρτυρες του Ρέις, πολλές φορές, περνούσαν στην άλλη όχθη, αφήνοντας πίσω τους ερμηνευτικά κενά. Ο αγγλικός τίτλος βιβλίου ?The Orientalist: Solving the Mystery of a Strange and Dangerous Life? παραπέμπει στο οριακό έργο του Έντουαρντ Σαΐντ ?Οριενταλισμός?(1978). Ο Ρέις επανακάμπτει σε έναν ?εβραϊκό οριενταλισμό?, ριζωμένο στον μυθικό Καύκασο, αφήνοντάς τον σ? εκείνους, που θα μπορούσαν να τον επινοήσουν μέσα από κοινούς μύθους, δηλαδή στους ίδιους τους Ανατολίτες, μα κυρίως στους Εβραίους και τους Άραβες. ?Ο Οριενταλιστής? του Τομ Ρέις, βιβλίο άγριο, συναρπαστικό, σχεδόν απίστευτο, καταργεί τα όρια ανάμεσα στη μυθιστορηματική γραφή και την βιογραφία και προβληματίζει μυθιστοριογράφους και αναγνώστες τόσο για τις εμπνεύσεις τους όσο και για την εφησυχαστική ζωή τους. Με κάτι τέτοια βιβλία το άστρο της Ανατολής δεν έχει δύση. Δημοσιεύτηκε στο ΒΗΜΑ, βιβλία, Κυριακή 12 Μαρτίου 2006