«Μερικές φορές τις νύχτες έβλεπε όνειρα με νεκρούς-οικεία πρόσωπα και άλλα μισοξεχασμένα, που εμφανίζονταν φευγαλέα» Μ? αυτή την πρόταση αρχίζει το όμορφο μυθιστόρημά του Κολμ Τόϊμπιν «Χένρι Τζέιμς, ο δάσκαλος». Σ? όλη του τη ζωή ο Τζέιμς αναμετρήθηκε όχι μόνον με τις σκιές των νεκρών, αγαπημένων του ανθρώπων -έχοντας ήδη απωλέσει τους γονείς του και την αδελφή του- αλλά και μ? όσους δείλιασε να φανερώσει τα αληθινά του συναισθήματα. «Ο δάσκαλος» δεν είναι ακόμη μία βιογραφία του συγγραφέα Χένρι Τζέιμς, που γεννήθηκε στην Νέα Υόρκη, το 1843, με ρίζες από την Σκωτία και την Ιρλανδία. Κυκλοφορούν πολλές βιογραφίες και μάλιστα για κάθε φάση της ζωής του, με προεξέχουσα την εξαιρετική πεντάτομη βιογραφία του Leon Edel. Ο Ιρλανδός Κολμ Τόϊμπιν γράφει ένα μυθιστόρημα με βασικό ήρωα τον συγγραφέα που θεώρησε προσωπικό του δάσκαλο. Τον συγγραφέα που επεσήμανε τις αντιθέσεις των κοινωνικών τάξεων, που σχεδίασε αναγνωρίσιμες μυθιστορηματικές φωνές, που κατέγραψε την σύγκρουση ανάμεσα στον παλιό και στον καινούργιο κόσμο, που αναζήτησε την αλήθεια της Αμερικής στην Ευρώπη και την ταυτότητα των Ευρωπαίων στον ερχομό του εικοστού αιώνα. Ο Χένρι Τζέιμς ήταν από τους πρώτους μοντερνιστές που επηρέασαν το σχήμα του μυθιστορηματικού είδους. Η αντοχή του θαλερρή. Εβδομήντα επτά φορές, μέχρι σήμερα, μεταφέρθηκαν βιβλία του στη μικρή και στη μεγάλη οθόνη με αποκορύφωμα τη δεκαετία του 1990, όταν η Τζέιν Κάμπιον σκηνοθετούσε το «Πορτρέτο μιας κυρίας» και ο Τζέιμς Άϊβορι τα «Φτερά της περιστέρας» και την «Χρυσή Κούπα», το πιο αριστοτεχνικό και πολύπλοκο μυθιστόρημά του. Ο «Δάσκαλος» ξεκινάει το 1895 όταν ο Χένρι Τζέιμς βρίσκεται στο Λονδίνο. Το πρώτο του θεατρικό έργο, το «Γκάι Ντόμβιλ», κάνει πρεμιέρα κι εκείνος, μην αντέχοντας τη δοκιμασία, καταφεύγει στο γειτονικό θέατρο όπου παίζεται ο «Ιδανικός Σύζυγος» του Όσκαρ Ουάιλντ. Ο κόσμος απολαμβάνει ανενδοίαστα το έργο που, για τον Χένρι (έτσι, ως μυθιστορηματικό ήρωα, τον αποκαλεί ο Τόϊμπιν), είναι ένα «μέτριο έργο, σχεδόν χυδαίο». Επιστρέφοντας στο δικό του θέατρο ακούγονται φωνές. «Το συγγραφέα! Το συγγραφέα» τον καλούν οι φίλοι του στην σκηνή, ενώ το κοινό σφυρίζει αποδοκιμαστικά. Ο Χένρι, καταρρακωμένος, καταφεύγει στην Ιρλανδία, στη φίλη του λαίδη Γούλσλι, έχοντας ως προσωπικό μπάτλερ τον δεκανέα Χάμοντ. Οι διστακτικές σιωπές, ανάμεσά τους, ανεπαισθήτως επιβεβαιώνουν τις φοβίες του Χένρι για κάθε είδους ανθρώπινη προσωπική εμπλοκή κι ας «λαχταρούσε να τον αγκαλιάσει κάποιος?». Στην Ιρλανδία, στις «ρίζες» του, αισθάνεται ξένος, εξόριστος. Τον διακατέχει η ανασφάλεια για την ταπεινή του καταγωγή, την τύχη του έργου του, τις χαμηλές πωλήσεις των βιβλίων του. Θέλει να είναι κι αυτός πλατύτερα αποδεκτός χωρίς να θυσιάσει την λογοτεχνική του ποιότητα. Την ίδια στιγμή στο θέατρο, όπου κατέβηκε η δική του παράσταση, ανεβαίνει ένα ακόμη θεατρικό του Ουάιλντ. Ζώντας στο παρόν, οδεύει συνεχώς στα περασμένα, συνομιλώντας με αγαπημένα πρόσωπα που κουρνιάζουν στις σκοτεινές γωνιές της νύχτας. Έχει ήδη γράψει τους «Βοστωνέζους» και την «Πριγκίπισσα Καζαμάσιμα» ενώ παρακολουθεί με έντονο ενδιαφέρον το ερωτικό σκάνδαλο του Ουάιλντ. Το 1896 νοικιάζει στο Ράι το Λάμπ Χάουζ. Εκεί απολαμβάνει την εσωτερική μοναξιά και αναρωτιέται για την ψυχοσύνθεση των Άγγλων που τόσο τον απασχολεί στα μυθιστορήματά του. Προσλαμβάνει έναν Σκοτσέζο για να του υπαγορεύει τα κείμενα καθώς υποφέρει από το χέρι του. Η αντρική παρουσία επανακαλεί στη μνήμη του έναν παλιό του φίλο, τον Χόλμς, τον μοναδικό άντρα με τον οποίο βρέθηκε κάποτε τόσο κοντά. Όμως ως εκεί. Ο Χένρι είναι πέτρινος, ακλόνητος, παλεύει μόνος του, καταπιέζοντας τα αισθήματά του, πράγμα που οι άλλοι το εκλαμβάνουν ως αδιαφορία ή αυτάρκεια. Όταν η αγαπημένη του φίλη, η συγγραφέας Κόνστανς Φέιμορ Γούλσον, τον καλεί στη Βενετία εκείνος αρνείται. Η αυτοκτονία της Κόνστανς τον κλονίζει, ενοχοποιώντας τις φοβίες του. Και όταν ?αργότερα- θα βρεθεί στη Βενετία θα πετάξει από μια γόνδολα τα ρούχα της, τη νύχτα, στο ανοιχτό πέλαγος αναζητώντας το φάντασμά της. Ο νεαρός γλύπτης Άντερσεν, στη Ρώμη, θα τον αφυπνίσει συναισθηματικά, μια εγρήγορση που μάλλον δεν θα υπερνικήσει τις αναστολές του. Ο Χένρι Τζέιμς όσο ζούσε δεν ενέδωσε, του ήταν αδιανόητο να ακολουθήσει τον Όσκαρ Ουάιλντ «στο δρόμο για τη Γαλλία». Το μυθιστόρημα του Κολμ Τόιμπιν καλύπτει σε έντεκα κεφάλαια, πέντε χρόνια της ζωής του Χένρι Τζέιμς (1895-1899), ανάμεσα στα οποία ο συγγραφέας γίνεται ?The master?, δάσκαλος της μυθιστορηματικής γραφής και γράφει τα καλύτερα έργα του. Ο Τόϊμπιν υιοθετεί εν μέρει το λεξιλόγιo και το ύφος του Τζέιμς (εμφανέστερο στο αγγλικό πρωτότυπο) αλλά όχι τις περίπλοκες και μακροπερίοδες προτάσεις του που φέρνουν σήμερα σε αδιέξοδο τους φοιτητές και τους αναγνώστες των e-text. Ο έμπειρος Τόϊμπιν παίρνει ένα καλό μάθημα από τον προπάτορα Χένρι, καταθέτοντας ένα κείμενο απίστευτης κομψότητας και ισορροπίας. Δραματοποιεί, σύμφωνα με τις εντολές του δασκάλου-«Dramatise! Dramatise!»- παρακάμπτοντας την βιογραφική παράθεση, την φλυαρία των πραγματολογικών στοιχείων. Όταν χρειαστεί, κεντάει στις περιγραφές. Τις σκηνές, με ερωτικό υπόβαθρο, τις στήνει υπαινικτικά, κόντρα στις επίμονες αναγνωστικές αποκωδικοποιήσεις των queer studies. Επιμένει στην πάλη του καλλιτέχνη με τη ζωή, του δημιουργού με το έργο και το κοινό του, με τις αποφάσεις του να προτιμήσει την «σιωπή και το φόβο». Η απώλεια, η θλίψη, η ειρωνία, η ανασφάλεια από μόνα τους συνθέτουν ένα περίπλοκο και απόμακρο χαρακτήρα που θριαμβεύει μέσα από την γραφή ενός μαθητή που ξαναγίνεται δάσκαλος. Το θηρίο στη ζούγκλα στενάζει κι ο Κολμ Τόϊμπιν αναμετριέται μαζί του. Το 2004, ανάμεσα στους έξι υποψήφιους για το βραβείο Booker, συμπεριλαμβανόταν και ο «Δάσκαλος» του Κολμ Τόϊμπιν. Την ίδια στιγμή ο πανεπιστημιακός και συγγραφέας David Lodge έμενε έξω από την τελική λίστα του Booker με το μυθιστόρημα «Το συγγραφέα! Το συγγραφέα!» τη δική του μυθιστορηματική εκδοχή για τον Χένρι Τζέιμς. Ο παραμερισμός του τον οδήγησε σε νευρική κατάρρευση και στην συγγραφή, το 2006, του βιβλίου «Η χρονιά του Χένρι Τζέιμς», όπου ομολογεί τις βλαβερές συνέπειες του λογοτεχνικού φθόνου απέναντι στον «Δάσκαλο». Τελικά το Booker κέρδισε ο Άλαν Χόλινγκχερστ με το μυθιστόρημα «Η Γραμμή της ομορφιάς» στο οποίο, ο κεντρικός ήρωας, ο Νικ, έκανε το διδακτορικό του πάνω στον Χένρι Τζέιμς. Πάντως «Ο Δάσκαλος», το 2006, κέρδισε το ακριβότερο λογοτεχνικό βραβείο στον κόσμο, το βραβείο IMPAC, που ψηφίζουν οι δημόσιες βιβλιοθήκες παγκοσμίως. Ο Κόλμ Τόϊμπιν θα ηρέμησε που δικαιώθηκε όμως το σύνδρομο του Χένρι Τζέιμς μάλλον θα πλήξει και τις επόμενες συγγραφικές γενιές. Δημοσιεύτηκε και στο ΒΗΜΑ της Κυριακής, βιβλία, 29-4-07