Το 1977 ο συγγραφέας Λώρενς Ντάρελ επέστρεψε στην Αλεξάνδρεια με ένα συνεργείο του BBC, για να τους περιηγήσει στην πόλη, όπου έζησε το σημαντικότερο μέρος της ζωής του και εμπνεύστηκε το ξακουστό ?Αλεξανδρινό Κουαρτέτο?. Ελάχιστα πράγματα θύμιζαν την κοσμοπολίτικη περίοδο της πόλης, από το τέλος του 19ου αιώνα και μέχρι το 1952, όταν η Αλεξάνδρεια ήταν ένας τόπος με πέντε φυλές, δέκα θρησκευτικά δόγματα και πέντε στόλους αρόδο έτοιμοι για κάθε ενδεχόμενο. Ο συγγραφέας Μάϊκλ Χάαγκ επικεντρώνεται στη δεύτερη περίοδο ακμής της πόλης, που άρχισε με τον ερχομό του Μεχμέτ Αλή, από την Καβάλα, και την μετατροπή της σε μια λαμπερή πρωτεύουσα της ανατολικής Μεσογείου. Η πρώτη ανθηρή φάση, η ελληνιστική και ρωμαϊκή, διασωζόταν στο έργο ορισμένων δημιουργών ως μια αδιάσπαστη ιστορική συνέχεια. Ο Μάικλ Χάαγκ στηρίζει την σύγχρονη βιογραφία της Αλεξάνδρειας πάνω στον Καβάφη, τον Φόρστερ και τον Ντάρελ. Ταυτόχρονα επιστρατεύει όλο το πλήθος και τις ιστορικές πηγές που πλαισίωναν την προσωπική ζωή και την δράση τους. Αναπλάθει την ιστορία κυρίως μέσα από βρετανικές πηγές, παρακάμπτοντας τις απόψεις των ντόπιων. Η εκλεκτικότητα της ?μνήμης? διασώζεται έστω και επιλεκτικά. Το βιβλίο ξεκινάει με τον ερχομό του Βρετανού συγγραφέα ΄Εντουαρντ Μόργκαν Φόρστερ στην Αλεξάνδρεια, το 1915, σε ηλικία 36 ετών. Ο Φόρστερ είχε ήδη γράψει το ?Χάουαρντς Έντ? και το ?Δωμάτιο με θέα?, όμως δεν είχε ακόμη ανακαλύψει την προσωπική του αλήθεια. Θα γνωριστεί με τους σημαντικότερους ανθρώπους της πόλης, θα λατρέψει τα τοπία και τις διαδρομές της. Τα γράμματά του προς την Βιρτζίνια Γουλφ αποπνέουν ενθουσιασμό. Μέσω Ελλήνων και ελληνιζόμενων φίλων θα γνωριστεί με τον ποιητή Κωνσταντίνο Καβάφη που είχε και βρετανική υπηκοότητα. Μια συνάντηση, ?πρωταρχικής σημασίας για τη λογοτεχνία του 20ου αιώνα?. Με την ποίηση του Αλεξανδρινού αφουγκράζεται τον σιωπηλό απόηχο του παρελθόντος και τολμά να ψηλαφίσει τα σώματα του παρόντος. Συναντώντας τυχαία τον νεαρό Μωχάμετ, εισπράκτορα στο τράμ, συνδέει στην ύπαρξή του το σωματικό και το συναισθηματικό. Ανακαλύπτει την αγάπη και την τρυφερότητα, σε αντίθεση με τον Καβάφη, που αναζητούσε την πρόσκαιρη ηδονή. Ο Φόρστερ επιλέγει έναν ντόπιο, ο Καβάφης αναβιώνει, μέσα από τους λαϊκούς Έλληνες, την εμπειρία του παρακμάζοντος ελληνισμού. Σημαντική η παρουσία της οικογένειας Μπενάκη στα οικονομικά και καλλιτεχνικά πράγματα της Αλεξάνδρειας. Η αδελφή του Αντώνη Μπενάκη, η Πηνελόπη Δέλτα, εφοδίαζε τον Καβάφη με λικέρ μαστίχας και, όταν θα του προτείνουν, μετά τη μικρασιατική καταστροφή, να τους ακολουθήσει στην Αθήνα, ο ποιητής θα παραμείνει την πόλη του. Γνωρίζει, όπως το καταγράφει ο Φόρστερ, ότι αποτελεί την άλλη πλευρά της ιστορίας. Όμως και ο Φόρστερ αρνείται να εγκαταλείψει την Αλεξάνδρεια όταν, το 1917, του γίνεται πρόταση να υπηρετήσει στον Ερυθρό Σταυρό, στη Βενιζελική Θεσσαλονίκη. Παραμένοντας κοντά στον αγαπημένο του, θα μελετήσει τον Καβάφη και θα τον προωθήσει στην Αγγλία, θα εντρυφήσει στον Καλλίμαχο και στον Πλωτίνο, θα εμπλακεί με τον κύκλο των θεοσοφιστών. Εκδίδει ένα βιβλίο-οδηγό για την Αλεξάνδρεια (?Φάρος και φαρίσκος? ) όπου περιγράφει όσα χάθηκαν και όσα κρύβονται κάτω από την πόλη. Γράφει: ?Κατασκευάζω από αρχαιολογικές και άλλες μελέτες μια πόλη φάντασμα?? Ο πρόωρος θάνατος του Μωχάμετ τον συνταράζει. Το σπαραχτικό γράμμα, που θα δημοσιευτεί αργότερα, καταλήγει με τη φράση: ?με είχες κάνει Αιγύπτιο?. Ο Λώρενς Ντάρελ καταφθάνει στην Αλεξάνδρεια, το 1942, ερχόμενος από την Κέρκυρα όπου ήδη είχε γράψει το ?Μαύρο Βιβλίο?. Υυπηρετεί στο Γραφείο Τύπου της Βρεταννικής Στρατιωτικής Διοίκησης και είναι περιζήτητος στα σαλόνια, στις φιλολογικές παρέες, μα κυρίως στις συντροφιές των Αλεξανδρινών γυναικών. Ξεκινά τις περιπλανήσεις του με οδηγό το βιβλίο του Φόρστερ. Μαθαίνει περισσότερα για τον Καβάφη από τον Ρόμπερτ Λίντελ, που κι εκείνος ακολουθούσε τα ίχνη του, προσπαθώντας να γράψει τη δική του βιογραφία για τον ποιητή. Ο Ντάρελ δίνει διαλέξεις για τον Τ.Σ. Έλιοτ και τον Καβάφη, παρακολουθεί αγγλικές ταινίες με γαλλικούς υπότιτλους, ενώ παραδίπλα, σε μια μικρότερη οθόνη, προβάλλονταν ελληνικοί και αραβικοί υπότιτλοι. Στο μεταξύ οι μάχες μένονται τριγύρω. Ο Ρόμελ βρυχάται στην έρημο. Ο Ντάρελ ερωτεύεται τις γυναίκες της Αλεξάνδρειας, κράμα φυλών και αινιγματικής ομορφιάς. Ξεχωρίζει την Εύα, στην οποία αφιερώνει την ?Ιουστίνη?, τον πρώτο τόμο της τετραλογίας του. Η Εύα, που μιλούσε πέντε γλώσσες, ομολογεί: ?Ήταν σχεδόν Έλληνας?, ενώ ο Ντάρελ δηλώνει: ?Οι Έλληνες δίνουν στην πόλη μας ζωή και όραμα?. Ο Βρετανός Λώρενς Ντάρελ γεννήθηκε στην Ινδία, όμως στη Μεσόγειο βρήκε μια προσωπική πατρίδα. Πρώτα η Κέρκυρα, τώρα Αλεξάνδρεια, στη συνέχεια η Ρόδος και, μετά το τέλος του πολέμου, η Κύπρος, όπου θα γράψει το ?Αλεξανδρινό Κουαρτέτο? , έχοντας τα μάτια της ψυχής στραμμένα προς την πόλη που τον ακολουθούσε? Δεκάδες προσωπικότητες, που σημάδεψαν τον εικοστό αιώνα, παρελαύνουν στις σελίδες του βιβλίου του Μάικλ Χάαγκ: ο Νόελ Κάουαρντ, η Δάφνη Ντυ Μωριέ, ο Τοσκανίνι, η Πάβλοβα, ο Χένρι Μίλλερ και ανάμεσά τους πολλοί Έλληνες. Οι ατομικές βιογραφίες εμπλέκονται στον ευρύτερο αφηγηματικό ιστό, όπου συνυπάρχουν η πολιτική και η ιστορία, το ντοκουμέντο και η μυθιστορηματική ανάπλαση, η λογοτεχνική κριτική και οι πολιτιστικές σπουδές. Τι είναι αυτό που κάνει άλλες πόλεις να ξεχνιούνται και κάποιες άλλες να ανενεώνουν διαρκώς το μύθο τους; Σήμερα η Αλεξάνδρεια αναπολεί θλιμμένα τον κοσμοπολιτισμό της. Άραγε τι σήμαινε εκείνος ο αποικιοκρατικός κοσμοπολιτισμός, η οικειοποίηση του ιστορικού παρελθόντος, ποιοι λόγοι συνετέλεσαν ώστε η Αλεξάνδρεια να ξαναφορέσει την κελεμπία; Το βιβλίο του Μάικλ Χάαγκ εκδόθηκε στα αγγλικά το 2005 και μεταφράστηκε άμεσα και όμορφα στη γλώσσα μας. Το πλούσιο φωτογραφικό υλικό βοηθάει στην ανάπλαση της εποχής, καθιστώντας την ανάγνωση πιο εναργή και γοητευτική. Ευθαρσώς το προτείνουμε ως το καλύτερο βιβλίο της χρονιάς! Δημοσιεύτηκε και στο ΒΗΜΑ βιβλία, 20 Νοεμβρίου 2005