Ιώ Τσόκωνα ΤΑΞΙΔΕΥΟΝΤΑΣ ΜΕ ΤΟΥΣ ΠΡΟΣΩΚΡΑΤΙΚΟΥΣ Έχουμε συνηθίσει στις μέρες μας να ακούμε την έκφραση, ¨χάσμα γενεών¨ και να εννοούμε την απόσταση που υπάρχει στον τρόπο σκέψης όσων έζησαν και ζουν σε διαφορετικές εποχές. Η αλήθεια είναι πως από τότε που εμφανίστηκε ο άνθρωπος στο προσκήνιο της ιστορίας, από τότε που άρχισε να σκέφτεται λογικά, ξεκίνησε και η σκυταλοδρομία της γνώσης, με φυσική συνέπεια, η καινούργια γενιά να γίνεται συνεχώς καλύτερη από την προηγούμενη. Βασιζόμενοι οι νεότεροι στις εμπειρίες και στις γνώσεις των παλαιοτέρων, βελτιώθηκαν, πήγαν ένα βήμα πιο μπροστά. Στην συνέχεια τα βήματα αυτά έγιναν άλματα, δημιουργώντας πράγματι ένα χάσμα στον τρόπο ζωής των μεν και των δε. Από τις σπηλιές, στις σκηνές, από τις σκηνές στα σπίτια, από τα σπίτια στους ουρανοξύστες κ.ο.κ. Με την πρόοδο της επιστήμης και της τεχνολογίας, άλλαξε ο τρόπος προσέγγισης της φύσης και των φυσικών φαινομένων. Διαχωρίστηκε η ύλη, σε οργανική και ανόργανη. Έτσι τα ¨άψυχα¨ υλικά, όπως η γη, η πέτρα, τα ορυκτά κ.α. άρχισαν να κακοποιούνται απερίσκεπτα. Ο άνθρωπος αποξενωμένος από την φύση, απομονώθηκε στα ¨ρετιρέ¨ του και την κοίταξε αφ? υψηλού, διαχωρίζοντας τον εαυτό του από αυτήν και νόμισε πως η απρέπειά του θα έμενε ατιμώρητη. Μέρα με την μέρα όμως νιώθει τις επιπτώσεις να τον πνίγουν με την αύξηση της θερμοκρασίας, την αλλαγή του κλίματος, την τρύπα του όζοντος κ.α. Η ραγδαία εξέλιξη της τεχνολογίας, επιδείνωσε το ¨χάσμα των γενεών¨, με αποτέλεσμα τα παιδιά να μιλούν μια γλώσσα ξένη στους γονείς τους, ενώ ο λόγος των γονιών να φθάνει παροχυμένος στα αυτιά τους. Ωστόσο υπάρχει μια φωτεινή εξαίρεση σ? αυτόν τον κανόνα. Το παράδοξο των Προσωκρατικών Φιλοσόφων, είναι αυτό που σπάει την λογική αλυσίδα και φέρνει τα πίσω μπρος. Η φωνή τους φθάνει στα αυτιά του σημερινού ανθρώπου, φρέσκια και επίκαιρη. Στις ελάχιστες διασωθείσες λακωνικές τους φράσεις, είναι συμπυκνωμένη τεράστια επιστημονική γνώση. Ο λόγος τους, δεν είναι σκληρός και δασκαλίστικος, αλλά επιστημονικός και ανθρώπινος. Μιλούν για συμπαντικά θέματα, όπως και για την καθημερινότητα, απλά και κατανοητά. Τις περισσότερες φορές μάλιστα προσεγγίζουν την πραγματικότητα σε τέτοιο βαθμό, ώστε να εκπλήσσουν ευχάριστα τους σημερινούς ¨συναδέλφους¨ τους. 2.500 χρόνια πριν λοιπόν, οι άνθρωποι αυτοί, δίχως τηλεσκόπια, δίχως μικροσκόπια, δίχως ηλεκτρονικούς υπολογιστές κ.α. κατάφεραν να θέσουν στις σωστές τους βάσεις, σχεδόν το σύνολο των επιστημών, πράγμα που επιβεβαιώνεται από τις ονομασίες, αλλά και την ορολογία όλων των αντίστοιχων επιστημονικών κλάδων. Όλοι σχεδόν οι λαοί διέθεταν τους σοφούς τους, εκείνους δηλαδή που βάση της εμπειρίας τους, έκαναν την ζωή των συνανθρώπων τους καλύτερη. Τους έδειχναν τρόπους για να δαμάσουν την φύση ή τους συμβούλευαν σωστά στο τι θα έπρεπε να πράξουν. Λαοί όπως οι Βαβυλώνιοι, οι Ασύριοι, οι Αιγύπτιοι και οι Κινέζοι, είχαν υψηλής ποιότητας πολιτισμό. Οι γνώσεις τους όμως έμεναν φυλαγμένες από τα ιερατεία τους και περιορίζονταν σε σχολαστικές καταγραφές και διαπιστώσεις. Όπως όλοι οι άλλοι, έτσι και οι Έλληνες κατέγραψαν κι αυτοί τα φυσικά φαινόμενα, με έναν όμως δικό τους, αφηγηματικό τρόπο. Στην Ελληνική Μυθολογία, στους Ορφικούς ύμνους, στα Ομηρικά έπη και στη θεογονία του Ησιόδου, είναι συγκεντρωμένη πολύτιμη γνώση, συγκεκαλυμμένη όμως από μύθους και δοξασίες. Ο πρώτος άνθρωπος που απέσπασε την σκέψη του από την μυθοπλασία και την οδήγησε στην συστηματική έρευνα με σκοπό την ορθολογική εξήγηση των φαινομένων, είναι ο Θαλής ο Μιλήσιος. «Ο πρώτος στον κόσμο ερευνητής της φύσης» κατά τον καθηγητή John Burne. Με λίγα λόγια, ο Θαλής δεν αρκέστηκε στο ¨πότε;¨ και στο ¨τι;¨ αλλά αναρωτήθηκε ¨πώς;¨ ¨γιατί; και ¨από τι;¨ Η απάντηση στο τελευταίο αυτό ερώτημα είναι που χάρισε σ? αυτόν, αλλά και στους μετέπειτα φυσικούς φιλοσόφους, τον χαρακτηρισμό: υλοζωιστές. Απαντώντας στο ¨από τι;¨ είναι φτιαγμένο το σύμπαν, πλησίασαν στις σημερινές μας γνώσεις γι? αυτό. Τα πάντα είναι ύλη, είπαν. Το νερό, το άπειρο, ο αέρας, το πυρ ακόμα και το άτομο, είναι ύλη που συνεχώς κινείται και μεταβάλλεται κάτω από ορισμένες συνθήκες. Αυτή τους η πεποίθηση, ότι δηλαδή τα πάντα αποτελούνται από το ίδιο στοιχείο, τους έκανε να σέβονται το φυσικό περιβάλλον, να το βλέπουν ισάξιό τους και να θεωρούν την βίαιη επέμβαση σ? αυτό ¨ύβρη¨ που θα πληρωθεί ακριβά. Εδώ βλέπει κανείς τον λόγο τους να φθάνει στις μέρες μας, όχι από το παρελθόν, αλλά από το μέλλον. Σαν να είδαν την καταστροφή που καιροφυλακτεί και θέλησαν να μας προειδοποιήσουν. Αυτό είναι ένα μικρό δείγμα της ώριμης και φιλοσοφημένης σκέψης τους. Οι φιλόσοφοι της Ελεατικής Σχολής, όπως ο Παρμενίδης, ο Ζήνων και ο Μέλισσος δεν προσέγγισαν τα θέματα αυτά από την ίδια σκοπιά. Αρνήθηκαν την έννοια «κίνηση» και προσπάθησαν να αποδείξουν πως τα πάντα είναι στατικά και αμετάβλητα. Γι? αυτούς, υπήρχε μόνο το «Όν» που είναι «Ένα». Αμφισβήτησαν την ύπαρξη του φυσικού κόσμου, δίνοντας απαντήσεις στα φαινόμενα, μόνο με λογικούς συλλογισμούς. Χρησιμοποιώντας νοητικά τεχνάσματα και ακολουθώντας τις αποδεικτικές τους μεθόδους, μελέτησαν τον κόσμο γύρω τους και έφθασαν σε «λογικά συμπεράσματα» δίνοντας πάνω απ? όλα έμφαση, στον ανθρώπινο «Νου». Η λογική τους ωστόσο, βοήθησε την μαθηματική σκέψη να προχωρήσει και άνοιξε τον δρόμο στον «ιδεαλισμό» επηρεάζοντας καθοριστικά την Δυτική φιλοσοφική σκέψη. Οι Πυθαγόρειοι πάλι, μελέτησαν τα θέματα αυτά με μία θρησκευτική προσέγγιση. Θεώρησαν τον «αριθμό» θεό και αρχή των πάντων, απογειώνοντας έτσι τα Μαθηματικά σε άλλες διαστάσεις. Δεν έχουμε λοιπόν να χάσουμε, παρά μόνο να κερδίσουμε ταξιδεύοντας μαζί τους στο παρόν, στο παρελθόν, αλλά και στο μέλλον. Τον τελευταίο καιρό, ακούγονται κραυγές του τύπου: «Εμείς τα είπαμε όλα, είμαστε οι καλύτεροι» και άλλα τέτοια φαιδρά και από την άλλη υπάρχει η εξοργιστική αδιαφορία που χαρακτηρίζει την φυλή μας: «Έλα μωρέ, σιγά τι είπαν;» Και η μία άποψη αλλά και η άλλη, απέχουν πολύ από την πραγματικότητα ή καλύτερα δεν είναι ούτε καν απόψεις. Οι μεν δεύτεροι δεν γνωρίζουν το θέμα και γι? αυτό το σνομπάρουν, οι δε πρώτοι άκουσαν ενδεχομένως κάτι, χωρίς όμως να εμβαθύνουν σ? αυτό. Η υπόθεση όμως είναι πολύ σοβαρή και απαιτεί ανάλογη προσέγγιση. Και βέβαια δεν είπαν τα πάντα, αυτά που είπαν όμως ήταν τόσο σημαντικά, όσο και η ανακάλυψη του τροχού. Από την στιγμή που ο άνθρωπος σκέφτηκε να μεταφέρει ασήκωτα αντικείμενα πάνω σε κυλιόμενους κορμούς δένδρων, είχε μπει ήδη η πρώτη βίδα στο υπερσύγχρονο και ταχύτατο αυτοκίνητο του σήμερα. Έτσι και οι φιλόσοφοι αυτοί, έκαναν την σωστή αρχή, έστρεψαν το βλέμμα και την σκέψη της ανθρωπότητας προς την ορθή κατεύθυνση. Συστηματοποίησαν την γνώση, προσθέτοντας ο καθένας τους, τη δική του ψηφίδα στο έργο που ονομάζεται επιστήμη. Στα χρόνια που ακολούθησαν όμως η σκέψη των φιλοσόφων, με πρωτεργάτες τον Σωκράτη και τον Πλάτωνα, στράφηκε από την φύση και το σύμπαν, στον άνθρωπο και την συμπεριφορά του. Τέθηκαν ζητήματα ηθικής και μεταφυσικής. Η καμπή αυτή θεωρήθηκε τόσο σημαντική, ώστε χώρισε τη φιλοσοφία σε π.Σ. (προ Σωκρατική) και μ.Σ. (μετά Σωκρατική). Έτσι οι λαμπρές σκέψεις των ¨Προσωκρατικών¨ φιλοσόφων σταδιακά αγνοήθηκαν μέχρι τις μέρες της Αλώσεως το 1453. Τις ώρες που φλέγονταν η Βασιλεύουσα, κάποιοι διανοούμενοι προτίμησαν να περισώσουν όσους παπύρους μπόρεσαν, αγνοώντας τους θησαυρούς του παλατιού και να τους μεταφέρουν στην Δύση, ανοίγοντας έτσι τον δρόμο στην Αναγέννηση. Πολλοί μεταγενέστεροι επιστήμονες ανέφεραν με ευγνωμοσύνη τους Έλληνες φιλοσόφους σαν εμπνευστές τους, ενώ άλλοι οικειοποιήθηκαν τις σκέψεις τους και μνημονεύονται μέχρι τις μέρες μας ως πρωτοπόροι! Ποιοι ήταν όμως αυτοί οι πατέρες των επιστημών; Πού έζησαν; Τι είπαν; Στα Μικρασιατικά παράλια, στην προικισμένη από την φύση εύφορη γη, με το φιλόξενο κλίμα και την πλούσια θάλασσα, φύτρωσε ο σπόρος που στη συνέχεια μεταδόθηκε σ? ολόκληρο τον κόσμο. Η γεωγραφική θέση που ευνοούσε το εμπόριο και την ναυτιλία, αλλά και τα πολιτεύματα των πόλεων-κρατών αυτών, συντέλεσαν στην διαμόρφωση της ελεύθερης σκέψης. Η γνώση ξεγλίστρησε από τα ιερατεία και μεταδόθηκε από τον δάσκαλο στον μαθητή. Έτσι ξεκίνησε η έννοια των ¨σχολών¨, όπως σχολή της Μιλήτου, Ιωνική σχολή, Ελεατική σχολή κ.ο.κ. Τον πρωτοπόρο λοιπόν Θαλή, διαδέχθηκαν οι επίσης Μιλήσιοι Αναξίμανδρος και Αναξιμένης, στην συνέχεια ακολούθησε ο Ξενοφάνης από τον Κολοφώνα, ο Ηράκλειτος από την Έφεσο, ο Πυθαγόρας από την Σάμο, ο Παρμενίδης από την Ελέα της Μεγάλης Ελλάδος, ο επίσης Ελεάτης Ζήνων, ο Εμπεδοκλής από τον Ακράγαντα της Σικελίας, ο Φιλόλαος από τον Κρότωνα, ο Αναξαγόρας από τις Κλαζομενές, ο Αρχέλαος από την Αθήνα, ο Μέλισσος από την Σάμο, ο Αρχύτας από τον Τάραντα και οι δύο ατομικοί ο Λεύκιππος από την Μίλητο και ο Δημόκριτος από τα Άβδηρα. Οι περισσότεροι απ? αυτούς έγραψαν σε ποιητικό λόγο, πολλές φορές μάλιστα συγκεκαλυμμένα, για τον φόβο της αντίδρασης του αιώνιου ¨κατεστημένου¨ και απέφυγαν να διατυπώσουν κάποιες απόψεις ή ακόμα και λέξεις. Για τον λόγο αυτό χρειάζεται πολλαπλή ανάγνωση της κάθε φράσης τους και της κάθε πληροφορίας που έχουμε γι? αυτούς. Μόνο έτσι μπορούμε να πλησιάσουμε την φιλοσοφία τους και να κατανοήσουμε σωστά, το όλο τους έργου. Δυστυχώς το ανεκτίμητο αυτό έργο, ¨χάθηκε¨ αφήνοντας πίσω του σπαράγματα και ελάχιστες αναφορές σε έργα μεταγενέστερών τους φιλοσόφων και δοξογράφων. Είναι θλιβερή η διαπίστωση πως απ? όλη την Ελληνική γραμματεία διασώθηκε το 3-5% της. Σ? αυτόν τον αριθμό συμπεριλαμβάνονται τα αποσπάσματα των Προσωκρατικών φιλοσόφων, οι Ορφικοί ύμνοι, τα Ομηρικά έπη, οι τραγωδίες, οι ιστορικές καταγραφές, η φιλοσοφία, τα μαθηματικά, η ιατρική και ό, τι άλλο έχει διασωθεί. Αν αυτά, στάθηκαν ικανά να επηρεάσουν σε τέτοιο βαθμό τον κόσμο, αναρωτιέται κανείς πώς θα ήταν η ανθρωπότητα σήμερα, αν είχε στην διάθεσή της, το σύνολο του πνευματικού αυτού πλούτου; «Στα χειρόγραφα που διασώθηκαν με την πτώση του Βυζαντίου, στα αρχαία αγάλματα που ξεθάφτηκαν από τα ερείπια της Ρώμης, μπροστά στην έκθαμβη Δύση, ορθώθηκε ένας νέος κόσμος, η Ελληνική Αρχαιότητα. Οι φωτεινές μορφές της, εξαφάνισαν τις οπτασίες του Μεσαίωνα.» Φ. ΕΝΓΚΕΛΣ Η συγγραφέας: Η Ιώ Τσοκώνα, γεννήθηκε το 1964 στην Κωνσταντινούπολη από γονείς εκπαιδευτικούς. Τελείωσε το Ζάππειο Παρθεναγωγείο και εγκαταστάθηκε στην Αθήνα για να σπουδάσει στην Ανωτάτη Βιομηχανική Σχολή Πειραιώς (ΑΒΣΠ) απ? όπου και αποφοίτησε. Μελέτησε συστηματικά την Ζωή και το Έργο των Προσωκρατικών Φιλοσόφων και μέρος της εργασίας της, δημοσιεύεται στο περιοδικό λόγου και τέχνης «Κινστέρνα», με τίτλο: «Ταξιδεύοντας με τους Προσωκρατικούς.» Ασχολείται με την μετάφραση από Τουρκικά σε Ελληνικά και από Ελληνικά σε Τουρκικά.