Ελληνική λογοτεχνία στα αγγλικά Το βραβείο της αγγλικής εφημερίδας Independent για το καλύτερο ξένο μυθιστόρημα 2006, μεταφρασμένο στα αγγλικά, το Independent Foreign Fiction Prize, όπως έχει γραφτεί, συμπεριλάμβανε τον Βαγγέλη Χατζηγιαννίδη με την αγγλική μετάφραση του βιβλίου του «Τέσσερις τοίχοι».Μεγάλη επιτυχία για ελληνικό βιβλίο αν σκεφτεί κανείς πόσο σπάνια μεταφράζονται ελληνικά κείμενα στην διασημότερη γλώσσα του πλανήτη. Τελικά, σε τελετή στο National Portrait Gallery του Λονδίνου, το βραβείο δόθηκε στον Jose Eduardo Aguabusa, έναν καινούργιο συγγραφέα από την Αγκόλα μεταφρασμένο από τα Πορτογαλικά. Ο εκδοτικός του οίκος, στην Αγγλία, ήταν ο Arcadia ο οποίος το 50% της λίστας των βιβλίων που εξέδωσε το 2007 ήταν βιβλία μεταφρασμένα από άλλες γλώσσες. Ο Arcadia είναι ο εκδοτικός οίκος στον οποίο μεταφράστηκε και ο Αλέξης Σταμάτης με το «Μπαρ Φλωμπέρ», ένα πετυχημένο μυθιστόρημά του από τις εκδόσεις ΚΕΔΡΟΣ. Πριν από δέκα χρόνια, σε ένα συνέδριο του Πανελλήνιου Πολιτιστικού Κινήματος, είχα κάνει μια ομιλία για την ελληνική λογοτεχνία στα αγγλικά τονίζοντας πόσο λίγοι Έλληνες συγγραφείς μεταφράζονται στην Αγγλία και από τότε δεν άλλαξαν πολλά πράγματα στο ποσοστό 2,3-3% συγγραφέων από όλο τον κόσμο. Ίσως το ποσοστό αυτό να σταθεροποιήθηκε σήμερα στο 3%. Το ερώτημα πάντως παραμένει: Είναι εύκολο να μεταφραστεί κανείς στα αγγλικά σήμερα; Το ποσοστό βρίσκεται κολλημένο στο 3% στην Αγγλία σε σχέση με 30 -40 % σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες και μέχρι 53% στη χώρα μας! Ναι, ίσως είμαστε οι πιο φιλική ως προς την αγγλική γλώσσα, πολίτες της Ευρώπης. Όμως ας πάμε στην Βρετανία. Ορισμένοι μεγάλοι εκδότες αποκρύπτουν το γεγονός ότι οι τίτλοι τους είναι μεταφρασμένοι από ξένες γλώσσες θεωρώντας το ένα μειονέκτημα στην διακίνηση των βιβλίων. Επίσης σε κολέγια, που περιλαμβάνουν μεταφρασμένα έργα διεθνούς κύρους (Αντρίτς, Πάστερνακ), διδάσκονται και παρουσιάζονται σαν να είναι γραμμένα κατευθείαν στην αγγλική. Όμως πού να βρεθούν μεταφραστές για ελληνικά κείμενα και σε ποια βρετανικά σχολεία να σπουδάσουν; Ακόμη και η διδασκαλία της αρχαίας ελληνικής, κάποτε δημοφιλούς γλώσσας στις κλασικές σπουδές των βρετανικών πανεπιστημίων, οδεύει προς εξαφάνιση. Συνήθως οι Βρετανοί εκδότες και ατζέντηδες στηρίζονται στα διαπιστευτήρια της Γαλλικής για να επιλέξουν ένα βιβλίο να μεταφραστεί στη χώρα τους. Το ίδιο ισχύει και άλλες χώρες επειδή πολλοί βασίζονται στις επιλογές των Γάλλων. Γι αυτό σε πολλές ευρωπαϊκές αγορές κυκλοφορούν πανομοιότυποι τίτλοι ξένης λογοτεχνίας. Όμως στην Ισπανία προτιμούν οποιοδήποτε ξένο μυθιστόρημα αρκεί να έχει μεταφραστεί στα αγγλικά. Στις λογοτεχνικές σελίδες των βρετανικών εφημερίδων, στις κριτικές παρουσιάσεις, πολλές φορές δεν αναγράφεται το όνομα του μεταφραστή παρά το γεγονός ότι οι μεταφράσεις αυτές οφείλονται στο πείσμα και την επιμονή συγκεκριμένων μεταφραστών. Γενικά το κλίμα για ξένες λογοτεχνίες είναι περιορισμένο και πρέπει να συντρέχει ειδικός λόγος για μια χώρα (π.χ. Τουρκία και Ορχάν Παμούκ) για να τον δεχτούν. Οι Εγγλέζοι προτιμούν το ημερολόγιο ενός Βρετανού για την εμπειρία του σε μια ξένη χώρα, παρά ένα αυθεντικό κείμενο. Ή προτιμούν έναν δικό τους να δει την «ελληνική πλευρά» κάτι που έκανε ο Τζον Φάουλς στον «Μάγο», ο Λουίς Ντε Μπερνιέρ στο «Μαντολίνο του λοχαγού Κορέλι» και το πρόσφατο (2007) best seller «Το Νησί» της Βικτώρια Χίσλοπ που διαδραματίζεται στην Σπιναλόγκα της Κρήτης. Επίσης ευνοούνται ακόμη κι εκείνοι οι συγγραφείς που γράφουν κατευθείαν στα αγγλικά, όπως ο Πάνος Καρνέζης που ζει στην Βρετανία και στις κριτικές επισημάνθηκε ότι γράφει «σαν ένα μείγμα Ντε Μπερνιέρ και Μαρκές», έτσι, για να διευκολυνθούν οι αναγνώστες. Τα μεταφρασμένα βιβλία στα αγγλικά ελάχιστες πιθανότητες έχουν να βρεθούν σε βιτρίνες μεγάλων βιβλιοπωλείων και οι μικροί εκδότες που αναλαμβάνουν να μεταφράσουν ξένη λογοτεχνία σαφώς και δεν μπορούν να πληρώσουν τέτοιες τοποθετήσεις. Τέτοιοι οίκοι είναι οι Arcadia, Dedalus, Hesperus, Serpent?s Tail που απολαμβάνουν όμως εκτίμησης από τους ανθρώπους των γραμμάτων που αναγνωρίζουν το σημαντικό έργο. Και φυσικά τα μεταφρασμένα στα αγγλικά βιβλία ελάχιστες πιθανότητες έχουν θα αναρριχηθούν στις θέσεις των ευυπόληπτων και δε μιλάμε στα πρώτα δέκα αλλά τουλάχιστον στα εκατό. Ο Απόστολος Δοξιάδης με το «μαθηματικό» του μυθιστόρημα, τον «Θείο Πέτρο» γνώρισε σημαντική επιτυχία στην Βρετανία, αφού το μετέφρασε ο ίδιος και το βελτίωσε με αποτέλεσμα να επανακυκλοφορήσει με μεγάλη επιτυχία και στην Ελλάδα. Βλέπετε ήρθε με βρετανικές περγαμηνές ενώ όταν κυκλοφορούσε στα «γυμνά ελληνικά» μόλις είχε κάνει δυο εκδόσεις! Μάλλον δεν υπάρχει ελπίδα ότι η κυκλοφορία ξένης λογοτεχνίας στην Αγγλία θα αλλάξει ξεφεύγοντας από τον σοβινισμό ακόμη και όταν πολλοί παραδοσιακοί βρετανικοί εκδοτικοί οίκοι περνάνε σε ξένα χέρια. Γιατί-άραγε-οι Βρετανοί, που θεωρούνται αδηφάγοι αναγνώστες είναι τόσο μονόχνοτοι στις επιλογές τους; Γιατί δεν ανοίγονται σε ασυνήθιστες φωνές και διαφορετικές οπτικές; Ίσως οι Βρετανοί είναι αυτάρκεις με τη δική τους παράδοση που αληθινά τους καλύπτει και με την εισαγωγή του συγγενούς αμερικάνικου μυθιστορήματος. Μήπως, όμως, το ύφος και ο τόνος, που χαρακτηρίζουν την αγγλική γραφή, είναι στοιχεία που δεν διασώζονται στη μετάφραση των ξένων κειμένων; Και για να κάνω το δικηγόρο του διαβόλου, το γεγονός ότι μια χώρα σαν την Ελλάδα μεταφράζει ασταμάτητα τους Βρετανούς γιατί αυτό θα συνεπαγόταν και μια αύξηση στην βρετανική όχθη; Ας τιμήσουν ανάλογα οι Έλληνες αναγνώστες και τους δικούς τους συγγραφείς που τους θεωρούν ανέκαθεν μια κλίμακα παρακάτω από οποιοδήποτε ξένον μεταφρασμένο στα ελληνικά. Και να συνεχίσω. Από τους εκατοντάδες τίτλους που μεταφράζονται από τα αγγλικά στα ελληνικά, πόσοι κάνουν δεύτερη έκδοση; Πήγατε στο Παζάρι του βιβλίου να δείτε τι ξεπουλιέται; Πολλοί από τους σημαντικότερος Άγγλους συγγραφείς εξαφανίζονται λόγω της πληθώρας, της κακής μετάφρασης και μιας σφαιρικής αντιμετώπισης της βρετανικής λογοτεχνίας; Μπορεί η A.L. Kennedy να μην πουλάει πολύ στη χώρα της, όμως εκεί διεκδικεί τις κριτικές και λογοτεχνικές δάφνες. Εδώ ποιος θα την αναγνωρίσει; Πάντως η εμφάνιση ενός Έλληνα συγγραφέα στην αγγλική αγορά γίνεται, εδώ και χρόνια, είτε από Πανεπιστημιακές εκδόσεις με έδρες Ελληνικών Σπουδών -κάτι που συμβαίνει στο Μπέρμπινχαμ με υπεύθυνο τον καθηγητή Δημήτρη Τζίβα- και έτσι μεταφράστηκε ο Δημήτρης Χατζής, ο Σωτήρης Δημητρίου, είτε από μικρούς ελπιδοφόρους οίκους όπως του Arcadia στην περίπτωση του Αλέξη Σταμάτη. Η Ρέα Γαλανάκη μεταφράστηκε από Πανεπιστημιακό οίκο στην Αμερική, ο Γιώργης Γιατρωμανωλάκης από τον Dedalus πρωτίστως, ο Μένης Κουμανταρέας με την προσφάτως επανακδοθείσα «Κούλα» (Dalkey Archive Press) είδε κανονική κριτική ύστερα από τριάντα χρόνια (1978 πρώτη έκδοση σε μετάφραση Καίης Τσιτσέλη), ο Βαγγέλης Χατζηγιαννίδης με δύο μυθιστορήματα στον Marion Boyars Publishers, ο Πέτρος Μάρκαρης με τα αστυνομικά του στον Harvill. Η περίπτωση «Τρίτο Στεφάνι» παραμένει άλυτη. Ήταν το πρώτο ελληνικό βιβλίο που στην αρχική του έκδοση πολτοποιήθηκε ενώ σήμερα κυκλοφορεί στην Αμερική. Επίσης στο διαδικτυακό βιβλιοπωλείο amazon.com κυκλοφορεί και η σειρά των Ελλήνων συγγραφέων του Κέδρου που εκδόθηκε από τον Κέδρο στην Ελλάδα. Μπορεί βέβαια αυτά τα βιβλία να μην φιγουράρουν στις βιτρίνες των βρετανικών βιβλιοπωλείων αλλά μια χαρά τα βρίσκουν οι αγγλόφωνοι στα νησιά και σε κεντρικά σημεία της τουριστικής χώρας. Γιατί, λοιπόν, να μην μας συναντήσουν οι αγγλόφωνοι εντός έδρας; Ποιος ξέρει, κάποιος φεύγοντας στη μουντή του χώρα, μπορεί να διαδώσει και το μυθιστόρημα που έλιωσε κάτω από τον μεσογειακό ήλιο! Τελικά το ζήτημα της μετάφρασης Ελλήνων στην Αγγλία είναι και ζήτημα μεταφραστών. Ο περιζήτητος David Conolly είναι ένας και μοναδικός. Ιρλανδός που εγκαταστάθηκε στη χώρα μας και υπηρέτησε για λίγο στον ελληνικό στρατό ώστε να πάρει και την ελληνική υπηκοότητα, γνωρίζει τέλεια και τις δύο γλώσσες. Πόσοι σαν κι αυτόν θα βρεθούν να κατανοήσουν την ελληνική λογοτεχνία και να παλέψουν για τη διάδοσή της στα αγγλικά; Όπως έλεγε και ο Αλέξης Σταμάτης με ένα φόρεμα Άννα Βίσση, στη Γιουροβίζιον, μεταφράζονται τουλάχιστον πέντε ελληνικά μυθιστορήματα. Αν ο «Αλέξης Ζορμπάς» έφερε κύματα τουρισμού στην χώρα μας τότε ας αναζητήσουμε τον επόμενο. Η Yassou Maria δεν είναι πολιτισμός διαρκείας, είναι λάθος διαρκείας. Η εισήγηση αυτή έγινε τη Δευτέρα 21 Μαΐου, στο Βιβλιοπωλείο Παπασωτηρίου στην Αθήνα, με αφορμή την έκδοση του μυθιστορήματος του Αλέξη Σταμάτη στα αγγλικά. Στην εκδήλωση μίλησε η υπεύθυνη αναγνώστρια του Arcadia, Μαρία Σπυριδάκη, που ζει στο Λονδίνο, ο Θανάσης Χειμωνάς και ο υπογράφων το κείμενο. Αποσπάσματα από το Bar Flaubert διάβασε στα αγγλικά ο Αλέξανδρος Λογοθέτης. Θεόδωρος Γρηγοριάδης