Ο Στέργιος Τόπης είναι εκπαιδευτικός, γεννημένος στη Θεσσαλονίκη και εργάζεται στο Ελληνικό Ίδρυμα Πολιτισμού. Απόφοιτος του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου, εργάστηκε σε πολλά σχολεία στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. Την περίοδο 1994-98 διετέλεσε διευθυντής του παραρτήματος Αλεξανδρείας του Ελληνικού Ιδρύματος Πολιτισμού. Ασχολείται με θέματα πολιτιστικής πολιτικής και διοίκησης. Στις πολιτιστικές μας στήλες παρουσιάσαμε τον Δεκέμβριο του 2006 ένα άρθρο του πάνω στην σύγχρονη ελληνική πολιτιστική πραγματικότητα. Στο κείμενο που ακολουθεί ο Τόπης παρουσιάζει την οργανωτική πολιτιστική δομή στην Φινλανδία, μια χώρα μικρή σαν κι εμάς και ύστερα συγκρίνει το φινλανδικό μοντέλο με το δικό μας. Τα συμπεράσματα δικά σας. Ο Στέργιος Τόπης είναι επίσης συγγραφέας των βιβλίων: "Βαλκανικοί Πόλεμοι 1912-13. Το φωτογραφικό λεύκωμα των Ρωμαϊδη-Zeitz", 2000, εκδόσεις ΚΕΔΡΟΣ "Αλεξάνδρεια. Στιγμές χώροι και πρόσωπα που ήσαν μια φορά", 2002, εκδόσεις ΚΕΔΡΟΣ. Στέργιος Τόπης ΕΛΛΑΔΑ - ΦΙΝΛΑΝΔΙΑ ΤΑ ΑΝΙΣΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΜΙΑΣ ΣΥΓΚΡΙΣΗΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Σκοπός του άρθρου είναι αφενός να παρουσιάσει τον τρόπο με τον οποίο είναι οργανωμένη η διοίκηση του πολιτισμού στη Φινλανδία, τους στόχους και τις αρχές που διέπουν την πολιτιστική πολιτική της και αφετέρου να γίνει σύγκριση με την οργάνωση και την πολιτιστική πολιτική της Ελλάδας. Στην αρχή παρουσιάζεται σύντομη ιστορική ανασκόπηση της διαμόρφωσης της πολιτιστικής πολιτικής στη Φινλανδία από τον 19ο έως το τέλος του 20ου αιώνα, παρουσιάζονται οι στόχοι της σημερινής πολιτιστικής πολιτικής της χώρας, ακολουθεί η γενική περιγραφή της σημερινής οργάνωσης και των τρόπων εφαρμογής της πολιτιστικής πολιτικής, γίνεται αναφορά στον τρόπο διαχείρισης των διεθνών πολιτιστικών συνεργασιών, περιγράφονται οι τρόποι χρηματοδότησης του πολιτιστικού τομέα και στη συνέχεια επιχειρείται η σύγκριση της οργάνωσης και των πολιτιστικών πολιτικών της Φινλανδίας και της Ελλάδας. Τέλος εξάγονται γενικά συμπεράσματα. Α. ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ ΤΗΣ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗΣ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΣΤΗ ΦΙΝΛΑΝΔΙΑ Η σουηδική και η ρωσική κατοχή Η Φινλανδία υφίσταται ως ανεξάρτητο κράτος από το 1917. Από τα μέσα του 12ου έως τις αρχές του 19ου αιώνα αποτελεί τμήμα του Σουηδικού Βασιλείου, ενώ το 1809 παραχωρείται στην τσαρική Ρωσία. Ως τμήμα του Σουηδικού Βασιλείου, η Φινλανδία δεν έχει δικούς της θεσμούς, ενώ γλώσσα της διοίκησης και των ανώτερων κοινωνικών στρωμάτων είναι η σουηδική. Στα μέσα, ωστόσο, του 18ου αιώνα η πλειονότητα των αξιωματούχων και των διανοουμένων είναι φινλανδικής καταγωγής. Έτσι, όταν το 1808-1809 η Σουηδία υποχρεώνεται να αποχωρήσει από τη Φινλανδία, τα ανώτερα αυτά στρώματα των διανοουμένων και αξιωματούχων διαπραγματεύονται την παραχώρηση της χώρας στους Ρώσους εξασφαλίζοντας σημαντικά οφέλη. Ο Τσάρος κηρύσσει τη Φινλανδία ημι-αυτόνομο «Μέγα Δουκάτο» με τον ίδιο ως συνταγματικό μονάρχη εκπροσωπούμενο από γενικό κυβερνήτη. Η τοπική σύγκλητος του Δουκάτου, με την υποστήριξη και της αυτοκρατορίας, ενθαρρύνει τις τέχνες και την πολιτιστική ζωή γενικότερα. Ιδιαίτερα δε στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα ξεκινάει μια μεγάλη προσπάθεια διαμόρφωσης της εθνικής ταυτότητας με την ανάδειξη και αξιοποίηση της παράδοσης, ενώ προς το τέλος του αιώνα αναπτύσσεται ένα δυναμικό κίνημα αναγέννησης της φινλανδικής γλώσσας. Ο Ελίας Λενρστ, ένας από τους σημαντικότερους διανοούμενους της εποχής, ανασυνθέτοντας τα αυθεντικά δημώδη επικά ποιήματα, δημιουργεί ένα συνεχές έπος με ενιαία πλοκή, το Κάλεβαλα (Kalevala, τελική μορφή 1849), το οποίο ασκεί τεράστια επίδραση στη διαμόρφωση της εθνικής συνείδησης και στην εθνική κουλτούρα της Φινλανδίας. Την περίοδο της ρωσικής επικυριαρχίας ιδρύονται επίσης πολλά σημαντικά πολιτισμικά ιδρύματα, όπως το «Πανεπιστήμιο Τεχνολογίας του Ελσίνκι» (1828), το «Εθνικό Θέατρο» (1872), το «Εθνικό Ωδείο» (1882) κ.ά. Η πρώτη περίοδος του ανεξάρτητου εθνικού κράτους: 1917-1960 Μετά το 1917 το νεοσύστατο εθνικό κράτος αναλαμβάνει την προσπάθεια ενίσχυσης της εθνικής ταυτότητας αξιοποιώντας την πολιτιστική κληρονομιά. Ο εμφύλιος πόλεμος του 1918 και οι δύο πόλεμοι με τη Σοβιετική Ένωση (1939 και 1941), αναδεικνύουν την αναγκαιότητα διαφύλαξης και ενίσχυσης της εθνικής ταυτότητας και ενότητας, τα οποία έκτοτε αποτελούν στόχο προτεραιότητας της κρατικής και ειδικότερα της πολιτιστικής πολιτικής. Το κράτος διευρύνει και ενισχύει την προστατευτική πολιτική που είχε ξεκινήσει ήδη από τα μέσα του 19ου αιώνα, στηρίζει ηθικά και οικονομικά τις τέχνες και τον πολιτισμό και διαμορφώνει το απαραίτητο θεσμικό πλαίσιο. Στην προσπάθεια αυτή σημαντικός είναι ο ρόλος και η συμβολή της τοπικής αυτοδιοίκησης, η οποία από πολύ νωρίς αναλαμβάνει τη χρηματοδότηση και την εφαρμογή εκπαιδευτικών προγραμμάτων για ενήλικες καθώς επίσης τη χρηματοδότηση των βιβλιοθηκών. Ο συνδυασμός κρατικής και δημοτικής χρηματοδότησης, που ξεκινάει στα πρώτα χρόνια μετά την ανεξαρτησία, αποτελεί έκτοτε τον βασικό πυλώνα της φινλανδικής πολιτιστικής πολιτικής. Το κράτος πρόνοιας: 1960-1990 Αν και ο ρόλος του κράτους από πολύ νωρίς δεν είχε περιοριστεί στην απλή προστασία των τεχνών και του πολιτισμού, τη δεκαετία του?60 εγκαινιάζεται μια νέα περίοδος εντονότερης παρουσίας του. Είναι η περίοδος διαμόρφωσης και υιοθέτησης των αντιλήψεων του κράτους πρόνοιας. Σε αυτό το πλαίσιο, μαζί με τους νέους οικονομικούς και κοινωνικούς στόχους τίθενται και νέοι πολιτιστικοί στόχοι, όπως η πολιτιστική δημοκρατία, η διεύρυνση της συμμετοχής στο πολιτιστικό γίγνεσθαι και η ανάπτυξη της δημιουργικότητας. Την περίοδο αυτή έχουμε σημαντική αύξηση των κυβερνητικών δαπανών για την εκπαίδευση και τις κοινωνικές υπηρεσίες που στα τέλη του 20ου αιώνα αγγίζει το μισό σχεδόν των συνολικών κρατικών δαπανών. Ενδεικτικά αναφέρεται ότι το 1991 διατέθηκε το 18,4% του κρατικού προϋπολογισμού στην εκπαίδευση. Η διαδικασία «κρατικοποίησης» των φινλανδικών πολιτισμικών οργανισμών επιταχύνεται τη δεκαετία του 1970 και συνεχίζεται μέχρι τη δεκαετία του 1990. Στις δεκαετίες του ?60 και ?70 μάλιστα, θεσμοθετείται η ευρεία οικονομική στήριξη των τεχνών, των καλλιτεχνών, των πολιτισμικών οργανισμών και γενικότερα των πολιτιστικών υπηρεσιών. Ορισμένοι οργανισμοί εθνικής εμβέλειας, αν και διατηρούν το καθεστώς ιδιωτικού δικαίου (Εθνικό Θέατρο, Εθνική Όπερα, Εθνική Πινακοθήκη, Ανώτατες Σχολές Καλών Τεχνών κ.ά.) χρηματοδοτούνται απευθείας από τον κρατικό προϋπολογισμό, ενώ την ευθύνη λειτουργίας των μουσείων, θεάτρων και ορχηστρών διατηρούν οι δήμοι. Τα χαρακτηριστικά της πολιτιστικής πολιτικής αυτής της περιόδου συνοψίζονται στα εξής: ? Οικονομική στήριξη των τεχνών, των καλλιτεχνών, της καλλιτεχνικής δημιουργίας, της επαγγελματικής και γενικότερα της καλλιτεχνικής εκπαίδευσης. ? Σημαντική συμμετοχή των οργανισμών τοπικής αυτοδιοίκησης (ΟΤΑ), η οποία μαζί με την κεντρική εξουσία συγχρηματοδοτεί τον πολιτισμό. ? Περιορισμένη οικονομική στήριξη της πολιτιστικής βιομηχανίας. ? Προώθηση της διεθνούς πολιτιστικής συνεργασίας, ενταγμένης στο πλαίσιο της πολιτιστικής διπλωματίας της χώρας. Η δεκαετία του 1990 Η δεκαετία του ?90 επεφύλασσε σημαντικές αλλαγές στην πολιτιστική πολιτική της χώρας. Η μεγάλη οικονομική ύφεση των ετών 1991-93, η ένταξη της χώρας στην Ε.Ε. το 1995, η νέα παγκοσμιοποιημένη αγορά των πολιτιστικών προϊόντων, η παγκόσμια κοινωνία της πληροφορίας κ.ά. οδήγησαν τη χώρα σε πολιτικές συγκρατημένου προσανατολισμού στη νεοφιλελεύθερη οικονομία. Οι αλλαγές αυτές έχουν ως έναν βαθμό περιορίσει το ρόλο του κράτους και των Ο.Τ.Α. ως υποστηρικτών του πολιτισμού και παροχέων πολιτιστικών προϊόντων και υπηρεσιών. Ωστόσο παρατηρείται σημαντική ενίσχυση του ρόλου του κράτους στις επενδύσεις υποδομών πολιτισμού και στην ανάπτυξη εξειδικευμένου ανθρώπινου δυναμικού. Στο πλαίσιο της πολιτικής της Ε.Ε. και ειδικότερα όσον αφορά στα προγράμματα των διαρθρωτικών ταμείων, η κρατική πολιτιστική πολιτική έχει συνδεθεί στενά με τις πολιτικές τόσο της αστικής και περιφερειακής ανάπτυξης όσο και της κοινωνικής συνοχής. Β. ΑΡΧΕΣ ? ΣΤΟΧΟΙ ? ΟΡΓΑΝΩΣΗ ? ΧΡΗΜΑΤΟΔΟΤΗΣΗ Οι στόχοι της φινλανδικής πολιτιστικής πολιτικής Η επιβεβαίωση της εθνικής ταυτότητας μέσω της ανάδειξης της πολιτιστικής ταυτότητας αποτέλεσε τον ακρογωνιαίο λίθο της φινλανδικής πολιτιστικής πολιτικής. Σήμερα η ενίσχυση και η ανάδειξη της πολιτιστικής ταυτότητας παραμένει θεμελιώδης στόχος. Η προώθηση της καλλιτεχνικής δημιουργικότητας αποτέλεσε και παραμένει ένας σημαντικός στόχος της φινλανδικής πολιτιστικής πολιτικής. Το κράτος ενδιαφέρεται για τους καλλιτέχνες και για τη βελτίωση των οικονομικών τους με ένα ανεπτυγμένο σύστημα οικονομικών παροχών και συντάξεων. Τα τελευταία χρόνια ωστόσο, μέσα στο γενικότερο παγκόσμιο κλίμα, η φινλανδική κυβέρνηση άρχισε να επικεντρώνει το ενδιαφέρον της στη συνεισφορά της δημιουργικότητας και της καινοτομίας στην οικονομική ανάπτυξη. Ήδη από το 2004 έχει τεθεί σε εφαρμογή το σχέδιο στρατηγικής της δημιουργικότητας, το οποίο διαπνέεται από την παραπάνω φιλοσοφία. Οι απόψεις της νεότερης αναπτυξιακής σκέψης του πολιτισμοκεντρικού μοντέλου, σύμφωνα με το οποίο «ο πολιτισμός προτείνεται ταυτόχρονα ως το βασικό μέσο και ο κύριος στόχος της ανάπτυξης» (Πασχαλίδης, 2002, :241), κερδίζουν ολοένα και περισσότερο έδαφος. Η διεύρυνση της συμμετοχής στο πολιτιστικό γίγνεσθαι αποτελεί επίσης έναν σημαντικό στόχο. Η επίτευξη του στόχου αυτού επιδιώκεται μέσα από το αποκεντρωμένο μοντέλο ανάπτυξης και την πολιτική της ισότιμης συμμετοχής των εμπλεκομένων φορέων στη διαμόρφωση και εφαρμογή της πολιτιστικής πολιτικής. Τέλος η ανάδειξη και προβολή της πολιτιστικής πολυμορφίας αποτελεί έναν ακόμη επίκαιρο στόχο. Για το λόγο αυτό ενθαρρύνονται δράσεις που στοχεύουν στην ανάδειξη και προβολή των πολιτιστικών ταυτοτήτων των μειονοτήτων (Ρόμα, Σουηδόφωνοι, Λάπωνες), των μεταναστών και των προσφύγων. Οι αρχές της προστασίας των πολιτιστικών και γενικότερα των ανθρώπινων δικαιωμάτων, εκτός του ότι εντάσσονται στο πνεύμα του φινλανδικού συντάγματος, αποτελούν και τον βασικό άξονα της διεθνούς πολιτικής της χώρας, η οποία έχει επικυρώσει όλες τις σχετικές διεθνείς συμβάσεις και συμφωνίες. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι οι αρχές και οι στόχοι της φινλανδικής πολιτιστικής πολιτικής είναι πλήρως εναρμονισμένοι με τα κριτήρια που θέτει το Συμβούλιο της Ευρώπης. Οργάνωση, τρόποι εφαρμογής της πολιτιστικής πολιτικής: γενική περιγραφή Το φινλανδικό μοντέλο διακυβέρνησης ? όπως και των υπόλοιπων σκανδιναβικών χωρών ? είναι ένα μοντέλο αποκεντρωτικό αλλά ταυτόχρονα συγκεντρωτικό. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι η τοπική αυτοδιοίκηση, βάσει του συντάγματος και της νομοθεσίας, συγκεντρώνει αρκετές εξουσίες και απολαμβάνει σχετικής αυτονομίας. Οι δήμοι εισπράττουν τους φόρους και έχουν την ευθύνη παροχής των υπηρεσιών του δημοσίου, ενώ η κεντρική εξουσία θέτει το γενικό πλαίσιο και ορίζει το ύψος των δαπανών. Υπεύθυνο για την πολιτιστική πολιτική είναι το Υπουργείο Εκπαίδευσης (Opetusministeriö) και η αντίστοιχη κοινοβουλευτική επιτροπή, η οποία διαμορφώνει προτάσεις και τις υποβάλλει προς έγκριση στο κοινοβούλιο. Η επιτροπή εκπαίδευσης βρίσκεται σε άμεση εξάρτηση από την πανίσχυρη επιτροπή οικονομικών, η οποία ορίζει και κατανέμει τα διάφορα κονδύλια, καθώς επίσης και από την αρμόδια επιτροπή για θέματα σχέσεων της χώρας με την Ε.Ε. Στο Υπουργείο Εκπαίδευσης υπάρχουν δύο υπουργοί, ο υπουργός Παιδείας και Επιστημών και ο υπουργός Πολιτισμού, Νεολαίας και Άθλησης. Ο Τομέας «Πολιτισμού, Νεολαίας και Άθλησης» απαρτίζεται από τα Τμήματα: - τεχνών και πολιτιστικής κληρονομιάς, - ΜΜΕ και πολιτισμού, - πολιτιστικής νομοθεσίας και οικονομικών, - άθλησης και - νεολαίας. Το Υπουργείο, οι Διευθύνσεις και τα Τμήματα εστιάζουν το ενδιαφέρον και τη δράση τους στον στρατηγικό σχεδιασμό, στη διοίκηση, την καθοδήγηση και τη σύναψη συμβάσεων. Η εφαρμογή της πολιτικής στην πράξη γίνεται από τους διάφορους κρατικούς φορείς πολιτισμού, όπως: - το δίκτυο των συμβουλίων για τις τέχνες («Συμβούλιο Τεχνών Φινλανδίας», τομεακά συμβούλια κινηματογράφου, θεάτρου, χορού, σχεδίου, αρχιτεκτονικής, φωτογραφίας, μουσικής και οπτικών τεχνών), που φέρει την ευθύνη εφαρμογής της πολιτικής για τις τέχνες και τους καλλιτέχνες καθώς επίσης την ευθύνη λειτουργίας του μηχανισμού αξιολόγησης ομάδων και προγραμμάτων βάσει της οποίας γίνονται οι επιχορηγήσεις, - η «Εθνική Επιτροπή Αρχαιοτήτων», που έχει την ευθύνη θεμάτων αρχαιολογίας και γενικότερα πολιτιστικής κληρονομιάς αλλά και των δραστηριοτήτων των μουσείων, - το «Φινλανδικό Ίδρυμα Κινηματογράφου», που κατανέμει τις κρατικές επιδοτήσεις για την παραγωγή και διανομή κινηματογραφικών προϊόντων. Φορείς με πιο εξειδικευμένες δραστηριότητες είναι: Η «Εθνική Πινακοθήκη», το «Φινλανδικό Αρχείο Κινηματογράφου», η «Κινηματογραφική Επιτροπή Αξιολόγησης», η βιβλιοθήκη για άτομα με περιορισμένη όραση, ο «Οργανισμός Διαχείρισης του Κάστρου Suomenlina» (μνημείο παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς, προστατευόμενο από την UNESCO) και η εταιρεία αθλητικών τυχερών παιχνιδιών Veikkaus Ltd., τα έσοδα της οποίας χρησιμοποιούνται για τη χρηματοδότηση προγραμμάτων πολιτισμού, εκπαίδευσης και αθλητισμού. Θα πρέπει ακόμη να αναφερθεί ότι και ορισμένα άλλα υπουργεία επηρεάζουν το σχεδιασμό και την εφαρμογή της πολιτιστικής πολιτικής, όπως το Υπουργείο Οικονομικών, που ορίζει και κατανέμει τα κονδύλια, το Υπουργείο Εσωτερικών, που είναι υπεύθυνο για τα περιφερειακά αναπτυξιακά προγράμματα, και το Υπουργείο Μεταφορών και Επικοινωνιών, που είναι υπεύθυνο για τις τηλεπικοινωνίες, το ραδιόφωνο και την τηλεόραση. Στην περιφέρεια η κυβέρνηση εκπροσωπείται με πέντε «Επαρχιακά Γραφεία», τα οποία είναι υπεύθυνα για τη λειτουργία του συστήματος παροχής των δημόσιων υπηρεσιών, και γενικότερα για την περιφερειακή ανάπτυξη. Στα γραφεία αυτά εδρεύουν τα περιφερειακά συμβούλια τεχνών που έχουν την ευθύνη των χρηματοδοτήσεων σε τοπικό επίπεδο και αποτελούν το σύνδεσμο μεταξύ κυβέρνησης και δήμων στα θέματα πολιτισμού Οι Ο.Τ.Α., οργανωμένοι σε 19 περιφερειακά συμβούλια (ομοσπονδίες δήμων), διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση και εφαρμογή της πολιτιστικής πολιτικής. Η ένταξη της χώρας στην Ε.Ε., μάλιστα, αναβάθμισε το ρόλο τους στην περιφερειακή ανάπτυξη καθώς αυτοί διαχειρίζονται προγράμματα επιδοτούμενα από την Ε.Ε. Η χρηματοδότηση του πολιτιστικού τομέα Η Φινλανδία διαθέτει συγκριτικά μεγάλο ποσοστό του κρατικού προϋπολογισμού στον πολιτισμό. Το έτος 2001 π.χ. στη Φινλανδία τα κονδύλια για τον πολιτισμό αντιστοιχούσαν στο 3% του κρατικού προϋπολογισμού, ενώ στην Ελλάδα στο 0,35% (το ποσοστό αυτό ωστόσο αφορά μόνο τα κονδύλια που διοχετεύτηκαν μέσω του ΥΠ.ΠΟ. χωρίς αυτά των άλλων υπουργείων, π.χ. ΥΠ.Ε.Π.Θ., Υ.ΠΕ.ΧΩ.Δ.Ε., Ε.Ο.Τ. κ.ά.). Σύμφωνα με τα στατιστικά στοιχεία της Ε.Ε. το κατά κεφαλήν ποσό που διαθέτει η Φινλανδία για τον πολιτισμό την κατατάσσει στις πρώτες θέσεις μεταξύ των χωρών της Ε.Ε., αν και το ποσό αυτό είναι πολύ μικρότερο, για παράδειγμα, από το αντίστοιχο του Ηνωμένου Βασιλείου, της Ιρλανδίας και της Ελλάδας. Δημόσιος χαρακτήρας του μοντέλου Το φινλανδικό μοντέλο διακρίνεται για τον δημόσιο χαρακτήρα του, καθώς υπάρχει σταθερή και νομοθετημένη κρατική χρηματοδότηση των πολιτιστικών υπηρεσιών, αν και οι περισσότεροι από τους πολιτιστικούς οργανισμούς διέπονται από καθεστώς ιδιωτικού δικαίου. Το κράτος χρηματοδοτεί πολιτιστικά ιδρύματα εθνικής εμβέλειας, αλλά και περιφερειακά μέσω ενός συστήματος μεταφοράς κονδυλίων στους δήμους. Η χρηματοδότηση περιλαμβάνει δημόσιες βιβλιοθήκες, οργανισμούς εκπαίδευσης ενηλίκων, πολιτιστικές δραστηριότητες των δήμων, τη βασική καλλιτεχνική εκπαίδευση, περιφερειακά μουσεία, θέατρα, και ορχήστρες, αλλά και το «Εθνικό Θέατρο», την «Εθνική Όπερα» και όλα τα μουσεία εθνικής εμβέλειας. Το «Αποταμιευτικό Ταμείο» Την περίοδο της μεγάλης οικονομικής ύφεσης των αρχών του ?90, η κυβέρνηση άρχισε να χρησιμοποιεί κονδύλια για τον πολιτισμό που προέρχονταν από τα έσοδα της κρατικής εταιρείας αθλητικών στοιχημάτων Veikkaus, τα οποία διαχειρίζεται το «Αποταμιευτικό Ταμείο». Το 2001 μάλιστα τα κονδύλια αυτά αντιπροσώπευαν το 72% του συνόλου της κρατικής επιχορήγησης για τον πολιτισμό. Σήμερα ο ρόλος του ταμείου αυτού στη χρηματοδότηση του πολιτισμού παραμένει πολύ σημαντικός. Η φιλελευθεροποίηση του συστήματος χρηματοδοτήσεων Οι αλλαγές των τελευταίων χρόνων σε παγκόσμιο επίπεδο και οι πιέσεις για περιορισμό του δημόσιου τομέα έχουν αρχίσει να υπονομεύουν τον δημόσιο χαρακτήρα του φινλανδικού μοντέλου. Υπάρχει μια σαφής τάση αποκρατικοποίησης της πολιτιστικής πολιτικής, η οποία ανιχνεύεται στη φιλελευθεροποίηση του συστήματος χρηματοδότησης με την εισαγωγή σειράς περιοριστικών δικλείδων. Ταυτόχρονα όμως αξιοποιούνται κονδύλια των «Διαρθρωτικών Ταμείων» της Ε.Ε. για τη χρηματοδότηση περιφερειακών προγραμμάτων και δράσεων πολιτισμού. Στην εφαρμογή αυτών των προγραμμάτων, τα οποία εξασφαλίζουν πόρους για την ανάπτυξη της περιφέρειας, σημαντικός είναι ο ρόλος των 19 περιφερειακών συμβουλίων (ομοσπονδιών) δήμων. Διεθνής πολιτιστική συνεργασία Στο πλαίσιο του Υπουργείου Εκπαίδευσης λειτουργεί η «Γραμματεία Διεθνών Πολιτιστικών Υποθέσεων», η οποία διαχειρίζεται τις διμερείς και διεθνείς πολιτιστικές συνεργασίες. Στη γραμματεία αυτή υπάγεται ένα δίκτυο πολιτιστικών κέντρων που βρίσκονται σε 15 χώρες. Από το 2005 λειτουργεί το «Τμήμα Πολιτιστικών Εξαγωγών», που είναι υπεύθυνο για την προώθηση των εξαγωγών πολιτιστικών προϊόντων και υπηρεσιών. Η Φινλανδία συμμετέχει στο δραστήριο δίκτυο πολιτιστικής συνεργασίας των σκανδιναβικών χωρών, στο «Σκανδιναβικό Συμβούλιο Υπουργών», στη «Γραμματεία του Συμβουλίου Υπουργών» και στο «Σκανδιναβικό Πολιτιστικό Ταμείο», ενώ έχει αναπτύξει στενές διμερείς πολιτιστικές σχέσεις με όλες τις σκανδιναβικές χώρες. Η ένταξη ωστόσο της χώρας στην Ε.Ε. και το νέο πλέγμα σχέσεων που διαμορφώθηκε δημιούργησαν προβλήματα στο συντονισμό, καθώς μια σειρά αρμοδιοτήτων σε θέματα διεθνούς πολιτιστικής συνεργασίας διαμοιράστηκαν σε άλλους φορείς, π.χ. η διεθνής συνεργασία στον τομέα της πολιτιστικής κληρονομιάς ανετέθη στην «Εθνική Επιτροπή Αρχαιοτήτων». Το Υπουργείο Εξωτερικών προβάλλει τον φινλανδικό πολιτισμό και τις τέχνες μέσα στο πνεύμα της πολιτιστικής διπλωματίας χρηματοδοτώντας προγράμματα και δράσεις που κρίνεται ότι θα μπορούσαν να έχουν ευρύτερες πολιτικές επιπτώσεις, π.χ. τις πρωτοβουλίες πολιτιστικής συνεργασίας στην περιοχή της Βαλτικής και της θάλασσας του Μπάρεντ. Επιπροσθέτως πολιτιστικοί οργανισμοί, ερευνητικά κέντρα, σχολές τεχνών και ενώσεις καλλιτεχνών έχουν αναπτύξει το δικό τους πλέγμα διεθνούς συνεργασίας συμμετέχοντας σε διάφορα διεθνή δίκτυα («Ευρωπαϊκή Ένωση Θεάτρων», «Διεθνής Ένωση Μουσείων», «Ευρωπαϊκό Δίκτυο Jazz» κ.ά.). Τέλος οι δήμοι έχουν τα δικά τους προγράμματα διεθνούς συνεργασίας, όπως π.χ. τις αδελφοποιήσεις πόλεων. ΕΛΛΑΔΑ ? ΦΙΝΛΑΝΔΙΑ: ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΟΡΓΑΝΩΣΗΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Η οργάνωση του πολιτιστικού τομέα στις δύο χώρες Το φινλανδικό μοντέλο πολιτιστικής πολιτικής είναι μοντέλο οριζόντιας και κατακόρυφης αποκέντρωσης. Στη Φινλανδία η διαμόρφωση και η εφαρμογή της πολιτιστικής πολιτικής είναι έργο τόσο του Υπουργείου όσο και των ενώσεων επαγγελματιών και εργαζομένων στο χώρο του πολιτισμού (οριζόντια αποκέντρωση), των Ο.Τ.Α. και των κάθε είδους ιδρυμάτων τοπικής και εθνικής εμβέλειας (κατακόρυφη αποκέντρωση), μέσα σε ένα πλαίσιο συνεργασίας που διασφαλίζει την ανεξαρτησία και την ισοδύναμη συμμετοχή. Θα πρέπει ακόμη να αναφερθεί η συνεργασία του Υπουργείου με τους οργανισμούς εθελοντών, των οποίων ο ρόλος στην ενίσχυση της συμμετοχής των πολιτών στην πολιτιστική ζωή και στην ερασιτεχνική δημιουργία είναι καθοριστικός. Η άσκηση της πολιτιστικής πολιτικής στην περιφέρεια γίνεται μέσω του συστήματος των περιφερειακών συμβουλίων τεχνών, τα οποία βρίσκονται σε άμεση εξάρτηση από το Υπουργείο και τα κρατικά επαρχιακά γραφεία, δηλαδή δεν υπάρχει διοικητική αυτονομία σε τοπικό επίπεδο. Η οργάνωση αυτή και το σαφές θεσμοθετημένο σύστημα χρηματοδότησης, αφενός εξασφαλίζουν τον αποτελεσματικό συντονισμό και έλεγχο, αφετέρου αποτρέπουν την πολιτική εκμετάλλευση. Στις περιπτώσεις που άλλα υπουργεία και οργανισμοί έχουν αρμοδιότητες στο χώρο του πολιτισμού, αυτό γίνεται μέσα σε ένα προκαθορισμένο πλαίσιο και σε πλήρη συντονισμό με το Υπουργείο Πολιτισμού. Το ελληνικό μοντέλο πολιτιστικής πολιτικής είναι ένα μεικτό μοντέλο. Στην Ελλάδα ο καθορισμός των στόχων και των προτεραιοτήτων της πολιτιστικής πολιτικής είναι αρμοδιότητα της κυβέρνησης ενώ η εφαρμογή της ανατίθεται στους εποπτευόμενους οργανισμούς («Εθνικό Κέντρο Βιβλίου», «Ελληνικό Κέντρο Κινηματογράφου» κ.ά.) και σε άλλες κρατικές υπηρεσίες. Οι οργανισμοί αυτοί, ενώ έχουν διοικητική ανεξαρτησία, ελέγχονται άμεσα από το Υπουργείο Πολιτισμού καθώς τα διοικητικά τους συμβούλια διορίζονται από τον υπουργό (μόνο σε ελάχιστες περιπτώσεις προβλέπονται θέσεις ex officio, που καλύπτονται από προσωπικότητες του πολιτιστικού χώρου) και οι οικονομικοί πόροι προέρχονται κυρίως, αν όχι αποκλειστικά, από την κρατική επιχορήγηση. Σε ορισμένες περιπτώσεις οι οργανισμοί αυτοί απολαμβάνουν σχετική ανεξαρτησία, κυρίως λόγω της προσωπικότητας του προέδρου και των μελών του Δ.Σ. Το Υπουργείο στηρίζει οικονομικά, μέσω του «Εθνικού Δικτύου Πόλεων» και του δικτύου «Επικράτεια Πολιτισμού», πολλούς περιφερειακούς οργανισμούς που ελέγχονται από τους δήμους, αλλά και άλλους, τόσο περιφερειακούς όσο και μεγάλης εμβέλειας, μη κερδοσκοπικούς οργανισμούς (Μουσείο Μπενάκη, Ελληνικό Ιστορικό Αρχείο κ.ά.). Αρκετά υπουργεία, τέλος, παίζουν σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση και εφαρμογή των πολιτικών και προγραμμάτων πολιτισμού (ΥΠ.Ε.Π.Θ., ΥΠ.ΕΞ., Υ.ΠΕ.ΧΩ.ΔΕ., Ε.Ο.Τ. κ.ά.). Διαμορφώνεται έτσι ένα μοντέλο διασποράς, ανορθολογικό, το οποίο αφενός λειτουργεί χωρίς ουσιαστικό συντονισμό (πλην ελαχίστων εξαιρέσεων) και αφετέρου ευνοεί την πολιτική εκμετάλλευση, την εξυπηρέτηση στενά ωφελιμιστικών σκοπών και τη σπατάλη πόρων. Τα γενικά χαρακτηριστικά των πολιτιστικών πολιτικών των δύο χωρών Οι επικρατούσες κατευθύνσεις της φινλανδικής πολιτιστικής πολιτική είναι αφενός η αποκέντρωση και αφετέρου ο περιορισμός του κράτους. Με την εισαγωγή σειράς δικλείδων στο σύστημα επιχορηγήσεων επιχειρείται ο περιορισμός τους, ταυτόχρονα όμως αξιοποιούνται σε ικανοποιητικό επίπεδο πόροι των διαρθρωτικών ταμείων της Ε.Ε. μέσω προγραμμάτων περιφερειακής ανάπτυξης. Η συντονισμένη εφαρμογή εθνικών και ευρωπαϊκών προγραμμάτων έχει ενδυναμώσει το ρόλο της περιφέρειας, η οποία έχει προχωρήσει σε σειρά πρωτοβουλιών συνεργασίας με τις γειτονικές χώρες, που στοχεύουν στην ευρύτερη ανάπτυξη των περιοχών της Βαλτικής και της θάλασσας του Μπάρεντ. Στην Ελλάδα, ενώ υπάρχει γενικότερα η τάση περιορισμού του κράτους, στον τομέα του πολιτισμού η πολιτική ηγεσία, προχωρώντας αμήχανα, αδυνατεί να προτείνει μια νέα πολιτική που θα ανταποκρίνεται στις σημερινές συνθήκες. Η πολιτική της κρατικής οικονομικής ενίσχυσης του πολιτισμού, που εφαρμόζεται από το 1974 και μετά, δέχεται την κριτική σημαντικής μερίδας του πολιτικού κόσμου, χαρακτηριζόμενη υποτιμητικά ως πολιτική του «κρατικοδίαιτου πολιτισμού», η πολιτική ηγεσία ωστόσο, προβαίνοντας σε επιλεκτικές περικοπές επιχορηγήσεων, αναπαράγει συρρικνωμένη την ίδια πολιτική. «Όμως», όπως σημειώνει ο Αντώνης Καρκαγιάννης, «αυτή η πολιτική δεν μπορεί ούτε να καταργηθεί ούτε να συρρικνωθεί χωρίς να αντικατασταθεί από μια άλλη.» (16/10/2005, εφ. «Καθημερινή», :31) ΕΠΙΛΟΓΟΣ Η Φινλανδία έχει κατορθώσει να συγκροτήσει ένα από τα πλέον επιτυχημένα μοντέλα πολιτιστικής πολιτικής. Η έμφαση στην εκπαίδευση, στην αποκέντρωση και στην περιφερειακή ανάπτυξη, το ολοκληρωμένο νομοθετικό πλαίσιο που καλύπτει όλες τις πτυχές του πολιτισμικού γίγνεσθαι, το διάφανο σύστημα χρηματοδοτήσεων, τα σχετικά μεγάλα κονδύλια για τον πολιτισμό, ο κεντρικός σχεδιασμός, ο καλός συντονισμός και η σταθερότητα στην ακολουθούμενη πολιτική ανεξαρτήτως των αλλαγών στις κυβερνήσεις, είναι ορισμένα από τα χαρακτηριστικά που συμβάλλουν στην αποτελεσματικότητα της φινλανδικής πολιτιστικής πολιτικής. Ωστόσο, αν και στο εσωτερικό της χώρας ο πολιτισμός κατέχει προνομιακή θέση, η διεθνής παρουσία του φινλανδικού πολιτισμού είναι περιορισμένη. Η Ελλάδα, χώρα προνομιακή στον τομέα του πολιτισμού, με πλούσια, οικουμενικής εμβέλειας πολιτιστική κληρονομιά, παρά τις σημαντικές προσπάθειες των τελευταίων χρόνων, ακολουθεί ένα μοντέλο πολιτιστικής πολιτικής που το χαρακτηρίζει η αποσπασματικότητα, η απουσία κεντρικού σχεδιασμού και ο ελλιπής συντονισμός. Ο τρόπος οργάνωσης και εφαρμογής της πολιτιστικής πολιτικής διευκολύνει, αν δεν προάγει, την εξυπηρέτηση προσωπικών πολιτικών συμφερόντων σε κεντρικό και περιφερειακό επίπεδο Τα αρνητικά αυτά χαρακτηριστικά αποτελούν τροχοπέδη στην ανάπτυξη του πολιτιστικού χώρου αλλά και της χώρας γενικότερα. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Καρκαγιάννης, Α., 2005, «Το κράτος, το κοινό και η ελεύθερη καλλιτεχνική πρωτοπορία», εφ. Καθημερινή. Πάπυρος Λαρούς Μπριτάνικα, 1994, λήμμα «Φινλανδία», εκδ. Πάπυρος. Πασχαλίδης, Γ. και Χαμπούρη-Ιωαννίδου Α., 2002, «Οι Διαστάσεις των Πολιτιστικών Φαινομένων», τόμος Α΄, εκδ. ΕΑΠ. ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΕΣ ΔΙΕΥΘΥΝΣΕΙΣ http://www.culturalpolicies.net/greece-6php http://www.culturalpolicies.net/finland-6php Στέργιος Τόπης Νοέμβριος 2006, Αθήνα