Άρης Τσοκώνας Το αστυνομικό μυθιστόρημα στην Τουρκία Η παραδοσιακή τουρκική κοινωνία δεν παρέχει τις κατάλληλες συνθήκες για την συγγραφή αστυνομικού μυθιστορήματος. Ο μετρ του είδους Αχμέτ Ουμίτ, συνδέει την αστυνομική λογοτεχνία με την βιομηχανοποίηση. Η ανάπτυξη της βιομηχανίας, η αστυφιλία, η ταχεία συσσώρευση πλούτου, η δίψα των ανθρώπων για περισσότερο κέρδος και η προσπάθεια να υπερισχύσουν των αντιπάλων τους, τους ωθεί να επινοούν περίπλοκες συμπεριφορές και να καταφεύγουν σε περίπλοκα εγκλήματα. Στην αγροτική κοινωνία, κυριαρχούν τα εγκλήματα τιμής και η προσωπική απονομή δικαιοσύνης, η βεντέτα. Το έγκλημα διαπράττεται δημόσια και προς παραδειγματισμό, δεν εμπεριέχει στοιχεία μυστηρίου. Ο γνωστός συγγραφέας Τσετίν Αλτάν, που έχει γράψει και αστυνομικά διηγήματα, παρατηρεί ότι η Τουρκία δεν έχει αστική παράδοση. Οι χωρικοί, λεει, δεν γνωρίζουν τον αστυνόμο αλλά τον χωροφύλακα, και αναρωτιέται: «Πώς είναι δυνατόν να γραφτεί αστυνομικό μυθιστόρημα μ? αυτές τις συνθήκες;» Τα δυτικότροπα λογοτεχνικά είδη και μαζί τους το αστυνομικό μυθιστόρημα, εμφανίζονται στην τουρκική λογοτεχνία σαν αποτέλεσμα των αλλαγών που προκαλεί στην κοινωνική και πνευματική ζωή του τόπου η έλευση ξένων οικονομικών συμφερόντων και του δυτικού αστικού τρόπου ζωής, μετά τις συνταγματικές μεταρρυθμίσεις του Τανζιμάτ, το 1839. Οι Τούρκοι λογοτέχνες μεταφράζουν ξένα έργα και γράφουν δικά τους μιμούμενοι ξένα πρότυπα. Μεταφράζονται «Οι άθλιοι ? 1862» του Ουγκώ και ο Σεμσεττίν Σαμί γράφει το πρώτο τουρκικό μυθιστόρημα: «Ο έρωτας του Ταλάτ και της Φιτνάτ ? 1872». Δεν θα αργήσει να εμφανιστεί και η αστυνομική λογοτεχνία. To πρώτο μεταφρασμένο στα τουρκικά έργο του είδους είναι: «Τα εγκλήματα στο Όρσιβαλ» του Emile Gaborieau σε μετάφραση του γνωστού δημοσιογράφου, συγγραφέα, εκδότη και διανοούμενου Αχμέτ Μιτχάτ Εφέντη το 1884. Ο ίδιος θα εκδώσει την ίδια χρονιά και το πρώτο τουρκικό αστυνομικό μυθιστόρημα: «Το μυστήριο των εγκλημάτων». Το βιβλίο αναφέρεται, δίχως να αποκαλύπτει ονόματα, σε ένα σκάνδαλο στο οποίο πρωταγωνιστούσαν υψηλόβαθμοι κρατικοί λειτουργοί κι έγινε αιτία να παραιτηθεί και να καταφύγει στην Ευρώπη ο Μουτασαρρίφης (Διοικητής) του Πέρα. Έως το 1908 εκδίδονται 54 μεταφράσεις αστυνομικών έργων, όλες από τα γαλλικά, γιατί ήταν η πιο διαδεδομένη ξένη γλώσσα στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Υπάρχουν όμως και άλλα πολλά έργα που μεταφράστηκαν αποκλειστικά για τον Σουλτάνο Αβδουλχαμίτ τον Β΄ (1876-1909). Ο ιδιόρρυθμος αυτός σουλτάνος είχε ολόκληρο επιτελείο μεταφραστών για να του μεταφράζουν τον ξένο τύπο και βιβλία πολιτικού ενδιαφέροντος. Ήταν λάτρης της αστυνομικής λογοτεχνίας και μεταξύ άλλων ζήτησε να του μεταφράσουν γύρω στα δυο χιλιάδες αστυνομικά έργα. Συνήθιζε να βάζει τον γιο της παραμάνας του, αρχιθαλαμηπόλο Ισμέτ Μπέη να του τα διαβάζει πριν κοιμηθεί. Το 1908 υπογράφεται η δεύτερη Μεσρουτιέτ (κοινοβουλευτική βασιλεία). Η δημοκρατική αυτή εξέλιξη συνοδεύεται από έναν πρωτόγνωρο για τα τουρκικά δεδομένα εκδοτικό οργασμό. Ενώ έως τότε εκδίδονταν στην Κων/πολη μονάχα τέσσερις τουρκικές ημερήσιες εφημερίδες, μέσα σε δύο μήνες παίρνουν άδεια έκδοσης άλλες διακόσιες. Εκδίδονται η μία μετά την άλλη όλες οι γνωστές σειρές αστυνομικών βιβλίων, και μάλιστα σε πολύ μικρό χρονικό διάστημα μετά την πρώτη έκδοσή τους στην αυθεντική τους γλώσσα. Πολλές από τις μεταφράσεις είναι περιληπτικές, ενώ σε άλλες ο μεταφραστής επεμβαίνει δραστικά στο κείμενο. Γράφονται επίσης και βιβλία?απομιμήσεις ξένων σειρών, όπως η σειρά: «Η μαιτρέσα του Σέρλοκ Χολμς». Οι σειρές Σέρλοκ Χολμς, Αρσέν Λουπέν και Φαντομά γνωρίζουν μεγάλη επιτυχία και πολλοί εκδοτικοί οίκοι τις επανεκδίδουν σε διαφορετικές μεταφράσεις. Εμφανίζονται και οι συλλογικά γραμμένες σειρές αμερικανικής προέλευσης που είναι γνωστές ως dime (λόγω της φτηνής τιμής τους) ή pulp (λόγω της κακής ποιότητας του χαρτιού τους) novels. Πρώτα εκδίδονται βιβλία με ήρωα τον Nick Carter, ακολουθούν ο Nat Pinkerton, η Ethel King, ο Pick Vick, ο Nick Vinter και ο μοναδικός Γερμανός ομόλογός τους Gik Tam. Οι ιστορίες του Nat Pinkerton γνωρίζουν τέτοια επιτυχία, ώστε έως την υιοθέτηση του λατινικού αλφαβήτου το 1928, εκδίδονται συνολικά, αυθεντικά και απομιμήσεις, 195 βιβλία του. Μεταξύ άλλων εκδίδεται και η επιτυχημένη χιουμοριστική σειρά: «Ο ντετέκτιβ Σαρλό και οι αστείες περιπέτειές του». Πολλοί Τούρκοι συγγραφείς θα δοκιμάσουν να γράψουν αστυνομικά έργα, μιμούμενοι όμως πάντα κάποιο ξένο πρότυπο. Έτσι βλέπουμε αστυνομικές σειρές με ήρωες όπως ο Τούρκος Σέρλοκ Χολμς Amanvermez Avni, ο Τούρκος Αρσέν Λουπέν Nahit Sami, ο Τούρκος Φαντομά Fakabasmaz Zihni και ο Τούρκος Νατ Πίνκερτον Kandokmez Remzi. Ο πιο επιτυχημένος όμως αυθεντικός αστυνομικός ήρωας όλων των εποχών είναι ο Τζινγκιόζ Ρετζαή (Ρετζαή ο τετραπέρατος). Ο γνωστός συγγραφέας Πεγιαμή Σαφά έγραψε με το ψευδώνυμο Σερβέρ Μπεντιή πάνω από σαράντα ιστορίες του, οι οποίες εκδόθηκαν ξανά και ξανά από το 1924 έως το 1961. Πολλές από αυτές έγιναν και ταινίες. Ο Τζινγκιόζ Ρετζαή είναι γόνος καλής οικογενείας, με καλή μόρφωση και κλέβει μονάχα από τους κακούς. Δεν κάνει χρήση βίας, παρά μονάχα όταν κινδυνεύει η ζωή του ή η ζωή του αμείλικτου διώκτη του, αρχιφύλακα Μεχμέτ Ριζά Μπέη, τον οποίο εκτιμά πολύ. Μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο το αστυνομικό μυθιστόρημα γνωρίζει νέες δόξες. Καθιερώνεται η κυριαρχία της μεγάλης κυρίας του είδους, Αγκάθα Κρίστι, η οποία συνεχίζει έως τις μέρες μας. Η Κρίστι επισκέφθηκε την Κων/πολη το 1934 και λέγεται ότι εμπνεύστηκε το αριστούργημα της: «Έγκλημα στο Όριεντ Εξπρές ? 1934» στα σύνορα Ελλάδας Τουρκίας, όταν το τρένο της αποκλείστηκε λόγω καταρρακτώδους βροχής και το έγραψε στο ξενοδοχείο «Πέρα Παλάς» όπου το δωμάτιο που έμενε τότε διατηρείται έως σήμερα άθικτο. Πολλοί επώνυμοι Τούρκοι συγγραφείς, όπως ο Βαλά Νουρεττίν, o Ρεφίκ Χαλίτ Καράι και ο Αζίζ Νεσίν γράφουν αστυνομικά μυθιστορήματα με ψευδώνυμο για λόγους βιοπορισμού. Ο Αζίζ Νεσίν μάλιστα, εισάγει στην τουρκική αστυνομική λογοτεχνία και τον πρώτο κατά συρροή εγκληματία, στο πρόσωπο του μεγαλοεπιχειρηματία Ισμέτ Ντογάρ. Την δεκαετία του 50 η Τουρκία γνωρίζει τους σκληρούς hard boiled ήρωες της Νέας Υόρκης με κύριο εκπρόσωπό τους τον Mike Hammer του Mickey Spillane. Τα τέσσερα πρώτα βιβλία της σειράς πουλάνε πάνω από 100.000 αντίτυπα, όταν οι εφημερίδες μετά βίας έφθαναν τα 20 ? 30 χιλιάδες φύλλα. Ο εκδότης τους, για να ανταποκριθεί στην μεγάλη ζήτηση, ζητά από τον μεταφραστή τους ?γνωστό συγγραφέα, μαθητή και καρδιακό φίλο του Ναζίμ Χικμέτ? Κεμάλ Ταχίρ να του γράψει και άλλες ιστορίες του Mike Hammer. Ο Κεμάλ Ταχίρ λοιπόν, γράφει άλλα τέσσερα βιβλία που γνωρίζουν μεγαλύτερη επιτυχία από τα πρότυπά τους. Μετά τον Κεμάλ Ταχίρ παίρνει την σκυτάλη ο Αρίφ Γεσαρή. Έχοντας ως μοναδικό εφόδιο έναν χάρτη της Νέας Υόρκης, γράφει διακόσια βιβλία, τα περισσότερα με ήρωα τον Mike Hammer, και τα υπογράφει ως μεταφραστής με το ψευδώνυμο Μουζαφέρ Ουλούκαγια. Έφθασε μάλιστα στο σημείο να απαγορεύσει στον ήρωα του το ποτό, γιατί του είχαν απαγορεύσει οι γιατροί να πίνει. Το αστυνομικό μυθιστόρημα γνωρίζει μια κάμψη στις δεκαετίες του 60 και 70. Μοναδικός εκπρόσωπος του είδους, θα είναι για πολλά χρόνια ο δημοσιογράφος Ουμίτ Ντενίζ, με τον επίσης δημοσιογράφο ήρωά του Μουράτ Νταβμάν. Ο γνωστός δημοσιογράφος και συγγραφέας Τσετίν Αλτάν, δημοσίευσε στην εφημερίδα που αρθρογραφούσε αστυνομικά διηγήματα, τα οποία συγκέντρωσε αργότερα στο βιβλίο: «Οι ιστορίες του Ριζά Μπέη ? 1985». Οι κοινωνικές και ρεαλιστικές τάσεις που σημάδεψαν το τουρκικό μυθιστόρημα κατά την περίοδο 60 ? 80 εξασθενούν μετά το πραξικόπημα της 12ης Σεπτεμβρίου του 1980. Εκδότες και συγγραφείς αναζητούν νέες θεματικές και νέους τρόπους έκφρασης. Η ενηλικίωση του αστυνομικού μυθιστορήματος στην δύση ήταν επόμενο να επηρεάσει και την τουρκική λογοτεχνία. Καταξιωμένοι συγγραφείς όπως ο Ερχάν Μπενέρ, η Πινάρ Κιούρ και ο Μεχμέτ Έρογλου γράφουν αστυνομικά έργα χωρίς να μεταχειριστούν ψευδώνυμο και εντυπωσιάζουν με τα νεωτεριστικά τους στοιχεία. Ο εγκατεστημένος μόνιμα στην Γερμανία Ακήφ Πιριντσί, γράφει στα γερμανικά, το «Felidae ? 1989» με πρωταγωνιστή τον γάτο ντετέκτιβ Φράνσις και πουλάει δύο εκατομμύρια αντίτυπα. Η επιτυχημένη σειρά μεταφράστηκε σε 37 γλώσσες και ενέπνευσε την μεγαλύτερη παραγωγή ταινίας κινούμενων σχεδίων της Ευρώπης. Η δεκαετία του 90, από τις αρχές της, προμηνύει την έναρξη της χρυσής εποχής του αστυνομικού μυθιστορήματος στην Τουρκία. Ευρύνεται η θεματική των έργων και εμφανίζονται νέοι συγγραφείς, όπως ο Λεβέντ Ασλάν, ο Τανέρ Άι, η Πιραγέ Σενγκέλ, η Νιχάν Τάστεκιν, η Τζαχιντέ Μπιργκιούλ, ο Μουράτ Τσουλτζού και η Τζανάν Παρλάρ. Ο δε νομπελίστας Ορχάν Παμούκ, εκπλήσσει ευχάριστα τους λάτρεις του είδους με το φιλοσοφικό?ιστορικό έργο του: «Με λένε κόκκινο ? 1999», το οποίο θα μπορούσε να διαβαστεί και σαν ένα καλογραμμένο αστυνομικό μυθιστόρημα. Οι πιο διάσημοι όμως συγγραφείς αυτής της περιόδου είναι ο Αχμέτ Ουμίτ και ο Οσμάν Αϊσού. Ο δεύτερος ακολουθεί πιστά τις συνταγές των ευπώλητων βιβλίων, γράφοντας αστυνομικά και κατασκοπικά βιβλία που διαβάζονται πολύ. Ο Αχμέτ Ουμίτ είναι ο πρώτος Τούρκος που θέλησε να καθιερωθεί ως συγγραφέας αξιώσεων με το αστυνομικό μυθιστόρημα. Κουρδικής καταγωγής, υπήρξε μέλος αριστερών οργανώσεων και σπούδασε για ένα διάστημα στην Σοβιετική Ένωση. Χειρίζεται άριστα την γλώσσα. Τα έργα του: «Άρωμα χιονιού ? 1996», «Ομίχλη και νύχτα ? 1998», «Πατασάνα ? 2000» και «Η ραψωδία του Πέρα ? 2003» γνωρίζουν μεγάλη εμπορική επιτυχία, δέχονται ευνοϊκές κριτικές, γυρίζονται σε ταινίες και σε τηλεοπτικές σειρές και ανοίγουν τον δρόμο σε άλλους νεώτερους συγγραφείς. Τα βιβλία του έχουν μεταφραστεί και στα ελληνικά. Το 1999, η καφετέρια «Κάκτος», στέκι διανοούμενων, προκηρύσσει διαγωνισμό αστυνομικού μυθιστορήματος, στον οποίο διακρίνονται ο Τζενκ Εντέν και ο Μπιρόλ Ογούζ. Αδιαμφισβήτητος όμως νικητής του διαγωνισμού είναι ο Τζελίλ Οκέρ με το βιβλίο του: «Το γυμνό πτώμα». Ο πανεπιστημιακός καθηγητής Οκέρ επινοεί τον ιδιωτικό ντετέκτιβ Ρεμζή Ουνάλ, έναν αποτυχημένο σαραντάρη πιλότο που έχει εκδιωχθεί από το επάγγελμα ως αλκοολικός. Στα πέντε βιβλία της σειράς που θα ακολουθήσει, παρελαύνουν αβίαστα όλα τα στερεότυπα του αστυνομικού είδους, διανθισμένα με μιαν ανάλαφρη χιουμοριστική διάθεση. Πρόκειται να εκδοθεί και στα ελληνικά. Ήρωες και αντιήρωες κάθε μορφής κατακλείουν την αγορά βιβλίου. Ενδεικτικά αναφέρουμε την Κάθυ Χίρτσελ που διατηρεί στο Πέρα βιβλιοπωλείο και βοηθά την αστυνομία να εξιχνιάζει περίπλοκα εγκλήματα. Η γεννημένη στην Κων/πολη γερμανοεβραία ηρωίδα της μεταφρασμένης και στα ελληνικά Εσμαχάν Αϊκόλ, γίνεται δεκτή με ενθουσιασμό από τους κριτικούς και το αναγνωστικό κοινό. Ακολουθεί ο μοναδικός ίσως τραβεστί ντετέκτιβ του κόσμου, Μπουρτσάκ, της σειράς Χοπ Τσίκι Γιάγια του Μεχμέτ Μουράτ Σομέρ. Λάτρης της Ώντρεϋ Χέπμπουρν, ξοδεύει ώρες απέναντι στον καθρέπτη για να της μοιάσει, αλλά δεν διστάζει να πλακώνει στο ξύλο διπλάσιους του στο μέγεθος αγριάνθρωπους, παρ? όλο που τον εμποδίζουν η μίνι φούστα και τα ψηλά τακούνια του. Ένας άλλος αντιήρωας, ο Μετίν Τσακίρ του Αρμαγάν Τουναμποϊλού είναι μαστροπός και θυμώνει μάλιστα όταν τον αποκαλούν έτσι, «εγώ είμαι ρουφιάνος» τους διορθώνει. Τέλος ο Χαλντούν Κουντέρ του Γιλντιρίμ Ουτστούγ είναι συνταξιούχος αστυνομικός και τρέχει να εξιχνιάσει εγκλήματα για να διασκεδάσει την ανία των ήρεμων γηρατειών του. Στην σωρεία των αστυνομικών ηρώων που δρουν στην Βασιλίδα των Πόλεων, αναμένεται σύντομα να προστεθεί και ο αστυνόμος Κώστας Χαρίτος του Πέτρου Μάρκαρη. Οι Τούρκοι αναγνώστες τον γνωρίζουν ήδη από τα τέσσερα βιβλία του, τα μόνα μέχρι στιγμής μεταφρασμένα στα τουρκικά ελληνικά αστυνομικά έργα. Ο επιτυχημένος Κων/πολίτης συγγραφέας «επιστρέφει στον τόπο του εγκλήματος» και ανακοίνωσε ότι το επόμενο βιβλίο του θα διαδραματίζεται στην γενέτειρά του. Αλλά αυτό είναι μια άλλη ιστορία. Ο Άρης Τσοκώνας γεννήθηκε το 1957 στην Κωνσταντινούπολη και είναι καθηγητής Χημείας στο Ζωγράφειο Λύκειο της Κων/πολης. Μεταφράζει ελληνικά βιβλία στα τουρκικά. Το κείμενο αυτό δημοσιεύτηκε στο λογοτεχνικό περιοδικό «(δε) κατά», τεύχος 12, στο αφιέρωμα για την αστυνομική λογοτεχνία. Ο Άρης Τσοκώνας γεννήθηκε το 1957 στο Φανάρι της Κων/πολης. Ο πατέρας και η μητέρα του ήταν δημοδιδάσκαλοι στα ομογενειακά σχολεία της Πόλης. Η οικογένεια του πατέρα του κατάγονταν από το Δελβινάκι της Ηπείρου. Αποφοίτησε από το δημοτικό της Μεγάλης του Γένους Σχολής και το Ζωγράφειο Λύκειο. Σπούδασε χημικός μηχανικός στο Πολυτεχνείο Κων/πολης όπου συνέχισε και μεταπτυχιακές σπουδές με θέμα τα παράγωγα της πίσσας. Εργάστηκε ως χηΟ Άρης μικός μηχανικός στην βιομηχανία χρωμάτων, ασχολήθηκε με το εμπόριο χημικών πρώτων υλών και από το 1992 είναι καθηγητής χημείας στο Ζωγράφειο Λύκειο της Κων/πολης. Η σύζυγός του είναι φιλόλογος, καθηγήτρια του Ζωγραφείου Λυκείου, διδάσκει επίσης και στο τμήμα Νεοελληνικής Φιλολογίας του Παν/μίου Κων/πολης. Είναι πατέρας δυο ανήλικων αγοριών. Ο Άρης Τσοκώνας από το 2003 μεταφράζει ελληνικά βιβλία στα τουρκικ