Η πόλη των Σερρών. Διάφορα συμπληρωματικά στοιχεία από τον 15ο αιώνα και μετά.
Διάφορα συμπληρωματικά και συγκριτικά στοιχεία από τον 15ο αιώνα και μετά. Μια ακόμα μαρτυρία για την Ελληνικότητα της Μακεδονικής αυτής γης.
Εισαγωγικά
Καταγράφονται καινοφανή στοιχεία και ενδιαφέρουσες πληροφορίες για την πόλη, τους δρόμους της, τις φυσικές ομορφιές της, τους κατοίκους της, τα επαγγέλματα τους, την εθνικότητα τους, το θρήσκευμα τους, την παιδεία, την οργάνωση και διοίκηση της περιοχής, τη φορολογία, την παραγωγή γεωργικών και άλλων προϊόντων κλπ., όπως βρέθηκαν καταγραμμένα σε ντοκουμέντα, που αναφέρονται κυρίως στην περίοδο του 15ου αιώνα αλλά και σ' όλη την κατοπινή περίοδο της Τουρκοκρατίας (δηλαδή 15ο αι. μ.Χ. μέχρι την απελευθέρωση της το 1913).
Τα στοιχεία αυτά συγκρινόμενα με αντίστοιχα άλλων γνωστών πηγών μπορούν ν' αποτελέσουν για τους ειδικούς μελετητές και ιστορικούς αδιάψευστες μαρτυρίες σχετικά με την τεκμηρίωση της αντικειμενικής ιστορικής αλήθειας του τόπου.
Αφορμή για την εργασία αυτή έδωσαν δύο πολύ χαρακτηριστικά γεγονότα:
1ο . Το γεγονός ότι, πολλοί ιστορικοί διαπιστώνουν πως η ιστορία της πόλεως των Σερρών αλλά και γενικότερα της Μακεδονίας, κατά την περίοδο 14ου και 15ου αιώνα, καλύπτεται από μεγάλη «ομίχλη» και ίσως σε μερικά σημεία από πυκνό «ιστορικό σκοτάδι». Όπως δε πολύ χαρακτηριστικά γράφει ο συμπολίτης μας ιστορικός και λογοτέχνης κ. Γ. Καφταντζής στο έργο του «Οι Σέρρες άλλοτε και τώρα» έκδ. 1985 στη σελ. 100: Για τα γεγονότα που επακολούθησαν (εννοεί μετά την πρώτη κατάκτηση της πόλεως από τους Τούρκους το 1373) και έκριναν την τύχη των Σερρών και γενικότερα της Μακεδονίας για πολλούς αιώνες, οι Βυζαντινές πηγές σχεδόν σιωπούν και οι Τουρκικές είναι αόριστες, ανάκατες με θρύλους και χρονολογικά εντελώς αβέβαιες.
2ο. Ένα πολύ ενδιαφέρον άρθρο με τίτλο «Το Σερραϊκό βιλαέτι κατά τον 15ο αιώνα» που δημοσιεύτηκε και εκδόθηκε σε περιοδικό των Σκοπίων της «πρώην Γιουγκοσλαβικής Δημοκρατίας της Μακεδονίας» το 1971 και βρέθηκε, από το φιλόλογο καθηγητή Ν. Ταχινοζλή (που κάνει επιστημονική έρευνα γύρω από τα τοπωνύμια του Νομού μας), στη βιβλιοθήκη του αείμνηστου πολιτικού μηχανικού και ιστοριοδίφη Νίκου Νικολάου.
Το άρθρο αυτό, που αποτέλεσε αρχικά μια ευχάριστη έκπληξη όσο και συγκλονιστική αποκάλυψη για τα άγνωστα μέχρι τώρα αλλά σπουδαία και ενδιαφέροντα στοιχεία της ιδιαίτερης πατρίδας, του χωριού Καλά Δένδρα, γράφτηκε από κάποιον καθηγητή (professor) Μεθόδιο Σοκολόσκι με προφανή σκοπό να υποστηρίξει τη γνωστή προπαγάνδα γύρω από το «Μακεδονικό πρόβλημα», δίνει όμως και σε μας τόσες λεπτομερείς πληροφορίες και άγνωστα μέχρι τώρα ντοκουμέντα, που μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως συμπληρωματικά ή συγκριτικά στοιχεία από τους ειδικούς επιστήμονες. Και πρέπει να θεωρηθούν «γνήσια» γιατί είναι παρμένα από τα επίσημα Τουρκικά Αρχεία και άθελά τους αποκαλύπτουν αλήθειες πολύ χρήσιμες και συμφέρουσες για τα Ελληνικά πράγματα. Εξάλλου αυτά τα ίδια στοιχεία, παρμένα από Τουρκικούς Φορολογικούς Κώδικες, χρησιμοποιούνται κατά κόρον από τους γειτονικούς μας λαούς για να στηρίξουν τα δικά τους επιχειρήματα, γιατί λοιπόν όχι κι εμείς; Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί αυτό που αναγράφεται ως παρατήρηση του άρθρου στη σελίδα 109: Αυτός ο οικισμός στον υπογεγραμμένο φορολογικό κώδικα (τεφτέρ) του 1465 και πρωτοκολλημένο με αριθμό 3 στη σελίδα 300 αναφέρεται ως Καλάδενδρα εμείς όμως εδώ θα τον αναφέρουμε όπως γράφεται στους γεωγραφικούς μας χάρτες δηλαδή ως Καλέντρα και όχι όπως είναι γραμμένο σ' αυτό το ντοκουμέντο. Προφανής αλλά και αποκαλυπτικός ο σκοπός του αρθρογράφου να αποφύγει το ελληνικότατο τοπωνύμιο του χωριού!
Διοικητική οργάνωση
Η διοίκηση των κατακτημένων περιοχών στα χρόνια της Τουρκοκρατίας βασίστηκε στο φεουδαρχικό (τιμαριωτικό) σύστημα. Αμέσως δηλαδή μετά την κατάκτηση της Μακεδονίας, η γη μοιράστηκε σε μικρά και μεγάλα κτήματα (τσιφλίκια) με ονόματα όπως: χας, τιμάρ, ζιαμέτ, μουλκ, βακούφ, κ.ά. ανάλογα με το μέγεθος των ετήσιων εσόδων τους, τα οποία δόθηκαν σε αξιωματούχους γαιοκτήμονες-φεουδάρχες (πασάδες, μπέηδες, στρατηγούς, σπαχήδες, κ.ά.) κυρίως Τούρκους αλλά και Έλληνες, σ' αντάλλαγμα κάποιων υπηρεσιών προς το Σουλτάνο. Τα κτήματα αυτά τα καλλιεργούσαν οι γεωργοί (κολίγοι), που ήταν όμως υποχρεωμένοι να πληρώνουν βαριά φορολογία προς τον αφέντη-φεουδάρχη. Από τη μεριά τους πάλι οι φεουδάρχες ήταν υποχρεωμένοι να διατηρούν ετοιμοπόλεμο στρατό (μισθοφόρους) και ένοπλους φύλακες για την τήρηση της τάξης και τις στρατιωτικές γενικά ανάγκες του Σουλτάνου (βλ. «Οι Σέρρες άλλοτε και τώρα», Γ. Καφταντζή, σελ. 105).
Η διοικητική οργάνωση και το φορολογικό σύστημα, που εφαρμόστηκαν κατά τον 15ο αιώνα, περιγράφονται με κάθε λεπτομέρεια στο άρθρο των «Σκοπίων», εκτενή αποσπάσματα του οποίου θα ακολουθήσουν και που είναι παρμένα από τον Τουρκικό Φορολογικό Κώδικα του 1465. Το Σερραϊκό βιλαέτι κατά τον 15ο αιώνα (σελ. 107). Κατά την περίοδο του 15ου αιώνα το Σερραϊκό βιλαέτι υπάγονταν στον Πασά-Σαντσάχοτ και ήταν μια ξεχωριστή διοικητική περιοχή με έδρα την πόλη Σέρρες. Για το άρθρο αυτό εμείς θα χρησιμοποιήσουμε στοιχεία από ένα εκτεταμένο πρωτοκολλημένο (υπογεγραμμένο) τεφτέρ (βιβλίο-φορολογικού κώδικα) του 1465 που φυλάγεται με αριθμό 3 στα Αρχεία του κράτους (Basbakanlik Arsivi) της Τουρκικής Δημοκρατίας στην Κωνσταντινούπολη (Ισταμπούλ).
Με βάση αυτά τα στοιχεία θα δούμε τον αριθμό των οικογενειών σε κάθε κατοικήσιμη περιοχή και τη σύσταση του πληθυσμού από θρησκευτική άποψη, δηλαδή Χριστιανοί ή Μουσουλμάνοι. Κατά την περίοδο του 15ου αιώνα υπήρχαν τρεις (3) κατηγορίες Φεουδαρχικών οικογενειών οι Χας, Τζιαμέτ και Τιμάρ..1
Στην υποσημείωση της σελίδας αυτής αναγράφονται και μερικά άλλα πρόσθετα στοιχεία: Στο τεφτέρ αυτό (φορολογικό κώδικα) του έτους 1465 είναι καταγεγραμμένα τα εξής βιλαέτια:
1. Βιλαέτ Δεμίρ-Χισάρ (σημ. περιοχή Σιδηροκάστρου) σελ. 1-119.
2. » Νευροκόπ » 120-155.
3. » Σέρρες» 156-318.
4. » Όστροβο (σημ. περιοχή Έδεσσας)» 320-329.
5. » Σφέτα Γκόρα (σημ. Αγιο Όρος » 332-420.
6. » Ζίχνα» 422-481.
7. » Δράμα» 482-7... (σελ. 108).
Το έτος 1465 το Σερραϊκό βιλαέτι είχε συνολικά 101 κατοικήσιμες περιοχές ήτοι μία πόλη, την πόλη Σέρρες, την οποία οι Τούρκοι φώναζαν με το όνομα Σιρούζ, και 100 χωριά. Ο συνολικός αριθμός των δηλωμένων οικογενειών, μόνο στα χωριά, ήταν 5.945 από τις οποίες 74 οικογένειες ήταν Μουσουλμάνοι και οι υπόλοιπες Χριστιανοί. Στο βιβλίο αυτό (τεφτέρ) είναι δηλωμένα τα κύρια και τα μικρά ονόματα όλων των οικογενειών, επίσης των χήρων και των ανύπαντρων...
Σ' ολόκληρη την περιοχή είχε μόνο 2 χωριά με καθαρά μουσουλμανικό πληθυσμό. Το ένα λεγόταν Έλσε (πιθανόν το Ελσιανή σημ. Καρπερή) που ήταν δηλωμένες 13 οικογένειες, 2 χήροι και 3 ανύπαντροι και το δεύτερο Οριζάρι (άγνωστο χωριό) μόνο με 3 οικογένειες. Οι υπόλοιπες μουσουλμανικές ήταν κατανεμημένες σε 23 χωριά από 1 έως 3 οικογένειες σε κάθε χωριό... Αν υποθέσουμε ότι κάθε οικογένεια είχε από 5 μέλη τότε ο συνολικός αριθμός των Μουσουλμάνων μόνο στα χωριά ήταν περί τα 370 άτομα ενώ των Χριστιανών 29.355 άτομα.
Χωριά με τον μεγαλύτερο αριθμό οικογενειών και πληθυσμό το 1465 στο Σερραϊκό βιλαέτι ήταν: 1) Καλέντρα (το σημ. χωριό Καλά Δένδρα) με 545 οικογένειες, 2) Κυρλάκοβο (το σημ. χωριό Μικρόπολη Δράμας) και Τρίλιτσα (χωριό περιοχής Νευροκοπίου) από 234 οικογένειες. 3) Σαρμουσακλή (το σημ. χωριό Πεντάπολη) και Κάτω Ιβρέντι (πιθανόν το χωριό Κάτω Βρόντου) από 163 οικογένειες, κ.ά.
Αυτές οι κατοικήσιμες περιοχές το 1465 υπάγονταν σε 55 Φεουδαρχικές οικογένειες από τις οποίες μόνο μία ήταν «Χας». Ξεχώριζε ο Σούμπασης με το όνομα Ντογκάν Τουρούτσι στον οποίο υπάγονταν η πόλη Σέρρες και μερικά χωριά.
(σελ. 109) Η αγοραστική αξία της ετήσιας παραγωγής του ήταν 99.119 «άκτσεν» (παλαιότερο Τούρκικο νόμισμα, που 1 άκτσε ισοδυναμούσε με 1 άσπρο). Ο Σούμπασης όμως από τη μεριά του ήταν υποχρεωμένος να συμμετέχει στα στρατιωτικά έξοδα και να έχει 3 «οκλόπ» (ετοιμοπόλεμες ένοπλες ομάδες), 25 «τσεμπελί» (ένοπλοι φύλακες), 2 μεγάλα και 2 μικρά «τσατόρ» (αντίσκηνα ή στρατώνες). Επίσης αυτός είχε και ένα «τζιαμέτ» (τσιφλίκι 2ης κατηγορίας) που έπαιρνε φόρους από την ετήσια παραγωγή 38.050 άκτσε και αυτά όλα από το χωριό Καλέντρα. Εκπρόσωπος του τζιαμέτ ήταν ο Σινάν μπέη Ταβααί, ο οποίος τον καιρό του πολέμου ήταν υποχρεωμένος να δίνει επιπλέον και 9 «τσεμπελί», 1 «οκλόπ» και 1 μεγάλο «τσατόρ». Οι υπόλοιποι 53 Φεουδάρχες ήταν χαμηλότερης κατηγορίας με όνομα «τιμάρ» (τσιφλίκι 3ης κατηγορίας) και ετήσια παραγωγή μέχρι 20.000 άκτσε το μάξιμουμ. Από το συνολικό αριθμό των «τιμάρ», τα 38 διοικούνταν από έναν «σπαχή» (Τούρκο αξιωματούχο υπεύθυνο του κτήματος), 6 από μια δυάδα και άλλα από τριάδες. Ανάμεσα σ' αυτούς τους σπαχή-τιμάρ ήταν και 2 χριστιανοί ο Νικόλας και ο Κωνσταντήν που τους είχε δοθεί το τιμάρ με παραγωγή 1.106 άχτσεν στο χωριό Γκράνιστα (άγνωστο) μόνο με 5 οικογένειες. Αυτά τα δυο αδέρφια συμμετείχαν στις στρατιωτικές υποχρεώσεις με βάρδια (δηλ. 1 χρόνο ο ένας και 1 χρόνο ο άλλος) με 1 τσεμπελί. Σύμφωνα δε με την ετήσια παραγωγή οι σπαχήδες-τιμάρ διατηρούσαν και για τον εαυτό τους κάποιο αριθμό «τσεμπελί», μικρό ή μεγάλο «τσατόρ».
Στα 1465 η στρατιωτική οργάνωση σε τριάδες (γκούντερ) αρχικά γινόταν μόνο από Χριστιανούς αλλά και σε μερικές περιπτώσεις μπαίναν Μουσουλμάνοι ή εξισλαμισμένοι χριστιανοί. Έτσι για παράδειγμα στο χωριό Λάζαρ υπήρχε μία τριάδα όπου αρχηγός ήταν κάποιος Αλέξη γιος του Αντρέα, ενώ σαν βοηθοί ο Στέφο (Στέφανος) γιος του Αντρόνικου και ο Τοντόρ (Θεόδωρος) γιος του Γκιόργκο (Γιώργου).
Δύο από τις περιοχές αυτές (τιμάρ) διοικούνταν από Χριστιανούς που είχαν εξισλαμιστεί ο ένας λεγόταν Ουμούρ γιος του Μανώλη και το τιμάρ του είχε ετήσια παραγωγή 5.955 άκτσε και στο δικό του τιμάρ υπάγονταν το χωριό Κοπάτς (σημ. Βέργη) με 40 οικογένειες.
Ο δεύτερος Χριστιανός που εξισλαμίστηκε ήταν ο Μωχάμετ, γιος του παππού Μανώλη και σ' αυτόν υπάγονταν το χωριό Κάτω Ιβρέντι με 14 οικογένειες και παραγωγή 1.144 άκτσεν. Επίσης ήταν δηλωμένα ιδιωτικά κτήματα (μουλκ) και Βακούφικα (μοναστηριακά ή άλλα κτήματα που απαλλάσσονταν από φόρους). Ένα τέτοιο ιδιωτικό κτήμα (μουλκ) είναι δηλωμένο στη σελ. 207 του Χριστιανού Παλαιολόγου γιου του Δημήτρη, που το είχε πάρει ο Παλαιολόγος ως δώρο εκτίμησης με ένα μπεράτι (Σουλτανικό διάταγμα) από τον Σουλτάνο Βαγιαζήτ και τον (Εμινότ) Σουλεϊμάν Μπέη. Ο Παλαιολόγος ήταν υποχρεωμένος να συμμετέχει στις οικονομικές υποχρεώσεις (φόρους), όπως ανάλογες υποχρεώσεις είχε και ο ιδιοκτήτης ιδιωτικής γης (μουλκ) ο Μιχάλ γιος του Κομνηνού...
(σελ. 111) Εδώ είναι δηλωμένα (σελ. 236 του Φορολογικού κώδικα) και τα κτήματα-βακούφ του γεννήτορα Εβρενός Μπέη πολύ γνωστού αρχηγού, που είχε πολεμήσει στη Μακεδονία μέχρι την πόλη Βίτωλα (Μοναστήρι). Όταν μιλάμε για τον Εβρενός-Μπέη πρέπει να σταθούμε σε μερικά γνωστά στοιχεία της ιστορίας του. Από τις αρχές του 15ου αιώνα ο Εβρενός-Μπέης είχε τοποθετηθεί από τον Σουλτάνο Μουράτ τον Β' και για τους αγώνες του ήθελε ένα κτήμα (μουλκ) για προσωπική ιδιοκτησία. Ο Σουλτάνος του απάντησε ότι μπορεί να πάρει όπου θέλει στην περιοχή από Σέρρες μέχρι Βίτωλα στο οποίο αργότερα πρότεινε να συμπεριληφθεί και περιοχή της Θεσσαλονίκης (Σολούν) κι αυτό γιατί, ενώ όλη η υπόλοιπη Μακεδονία είχε κατακτηθεί από την Οθωμανική Αυτοκρατορία κατά τον 14ον αιώνα (η πόλη των Σερρών κυριεύθηκε οριστικά από τους Τούρκους το 1383), η Θεσσαλονίκη δεν είχε παρθεί μέχρι το 1430, οπότε και έπεσε σε Οθωμανικά χέρια. Στα 1568 ο Εβρενός-Μπέης είχε τεράστια κτήματα (μουλκ) που τα έκανε βακούφ και είχε μόνο από το Σαντζάκι της Θεσσαλονίκης 54 χωριά, από τα οποία τα 29 ήταν Μουσουλμανικά και τα 25 Χριστιανικά, 9 από το Δεμίρ-Χισάρ, 4 από το Βαρντάρ (Αξιού) και 4 από της Βέροιας με ετήσια παραγωγή απ' όλα 386.417 άκτσε. Από τα στοιχεία αυτά και από άλλα που μιλούν για την προσωπική ζωή του Εβρενός-Μπέη συμπεραίνουμε ότι κατά το πρώτο μισό του 15ου αιώνα, ήταν ο ισχυρότερος Φεουδάρχης στη Μακεδονία...2.
Φορολογικές υποχρεώσεις
Στη σελ. 114 αναγράφονται με κάθε λεπτομέρεια ποιες φορολογικές υποχρεώσεις (φόρους) πλήρωναν στο Φεουδάρχη οι καλλιεργητές της γης, ποια γεωργικά προϊόντα καλλιεργούσαν, σε ποια χωριά ήταν περισσότερη και σε ποια λιγότερη η παραγωγή, τι ποσά σε χρήματα αντιστοιχούσε η φορολογία κ.ά. Στο υπογεγραμμένο αυτό βιβλίο είναι καταχωρημένα τα είδη των παροχών (φόρων), που ήταν υποχρεωμένοι να δίνουν στο Φεουδάρχη. Ανάμεσα σ' αυτούς τους φόρους που δίνονταν δύο (2) ήταν οι πιο γνωστοί:
Ο πρώτος ήταν γνωστός ως «ουσούρ» (δεκάτη) περιλάβαινε προσφορά (το 1/10) από κάθε είδος γεωργικών προϊόντων, τα οποία καταγράφονταν με την ποσοτική μονάδα μετρήσεως «κηλό»3 και που υπολογίζονταν συγχρόνως η αξία τους σε χρήματα «άκταεν». Εδώ υπάγονταν τα προϊόντα: σιτάρι, κριθάρι, σίκαλη, βρώμη, κεχρί, σουσάμι, κουκιά, βαμβάκι, ρύζι, μετάξι, λινάρι, κάνναβη, μέλι, κρασί, καλαμπόκι, λαχανικά, δέρματα, πρόβατα, αρνιά, γουρούνια και ψάρια και άλλα.
Για παράδειγμα 1 κηλό σιτάρι είχε αξία 25 «άκταεν», ενώ το σουσάμι είχε 80, κριθάρι 15, κεχρί 12, κ.λ,π. Η συνολική ποσότητα του φόρου (ουσούρ), που ήταν υποχρεωμένοι να δώσουν, ήταν 12.592 κιλά, αξίας σε χρήμα 230.573 άκτσεν. Η μεγαλύτερη ποσότητα σιτηρών συλλέγονταν από το χωριό Καλέντρα με 1041 κηλά σιτάρι, 420 κηλά κριθάρι, 492 κεχρί, κ.ά. Δεύτερο το χωριό Σαρμουσακλί με 310 κηλά σιτάρι, 143 βρώμη, 70 κριθάρι, κ.ά.
Το δεύτερο είδος υποχρεωτικών παροχών (φόρου) του πληθυσμού των χωριών ήταν σε χρήματα κι αυτός λεγόταν «ισπέντσε» (κεφαλικός)4. Αυτός παίρνονταν μόνο από τον χριστιανικό πληθυσμό. Κάθε αρχηγός οικογενείας και οι ανύπαντροι πλήρωναν για κάθε άτομο από 25 «άκτσεν» ετησίως ενώ οι χήροι από 6. Έτσι οι 5.098 αρχηγοί οικογενειών και ανύπαντροι ήταν υποχρεωμένοι να δίνουν 127.450 «άκτσεν» (από 25 ο καθένας) και οι χήροι 873 «άκτσεν» δηλ. από 6 ο καθένας και ο συνολικός φόρος ήταν 132.688 άκταεν ετησίως.
Μερικές φορές αντί για χρήματα εισπράττονταν φόρος και σε είδος όπως: δέρματα, βαμβάκι, λινάρι, μετάξι, λαχανικά, ζωοτροφή, ψάρια, γουρούνια, κ.ά. Για πιο λεπτομερή ενημέρωση εμείς θα μείνουμε σ' αυτούς τους παραπάνω φόρους που δίνονταν ή σε φυσικά προϊόντα ή σε χρηματικά ποσά και στα οποία δίνουμε συνολικούς δείκτες για όλο τον πληθυσμό των χωριών στο Σερραϊκό βιλαέτι έχοντας σαν σκοπό να εντοπίσουμε μερικές περιπτώσεις οι οποίες σε μερικά χωριά είναι οι πιο αντιπροσωπευτικές (ενδεικτικές). σελ. 112 Είναι καταχωρημένα και τα έσοδα από το Μητροπολίτη Σερρών συνολικά 870 άκτσε προερχόμενα από 6 αμπέλια, 4 λαχανόκηπους και από 4 ντουνούμ (παλαιά μονάδα μετρήσεως της καλλιεργήσιμης γης που ισοδυναμούσε με 819 τετρ. μέτρα) στην πόλη, 4 κοντά στο χωριό Ντερβέσιανη (σημ. Οινούσα) και 4 στο χωριό Γκόρτσιανη (σημ. χωριό Ελαιώνας) όπως επίσης και από 20 ελαιόδενδρα, 9 συκιές και 2 καρυδιές. Αυτά τα δένδρα πιθανόν ανήκαν σε 2 εκκλησίες που ήταν μέσα στην πόλη των Σερρών.
Η πόλη Σέρρες
σελ. 117 Η πόλη Σέρρες και μερικά χωριά υπάγονταν στο Φεουδάρχη «χας» Σούμπαση Ντογάν Τουρούτσι. Η περιγραφή αναφέρει αρχικά τους καταγεγραμμένους «Μουσουλμάνους» και μετά ακολουθεί η περιγραφή των «Χριστιανών» σε αντίθεση με πάρα πολλά βιβλία, όπου η πληθυσμιακή περιγραφή είναι δοσμένη πολύ λίγο ενώ η περίπτωση της πόλεως των Σερρών διαφορετική. Εδώ δίνεται συνολικά με το χαρακτηρισμό «Μουσουλμάνοι στην πόλη Σέρρες» για όλο το μουσουλμανικό στοιχείο και με τον τίτλο «Άπιστοι στην πόλη Σέρρες» περιγράφονται οι Χριστιανοί (Gebrani sehri Siruz) όπου η λέξη Gebran σημαίνει άπιστος και κατ' επέκταση Χριστιανός. Εάν για παράδειγμα υπήρχαν Εβραίοι εμείς θα τους γράφαμε ως «Γιεχούντι» ή αν υπήρχαν «τσιγγάνοι» δηλ. «Ρομή» εμείς θα τους γράφαμε «τσιγγενέ».
Στην πόλη Σέρρες κατά το έτος 1465 ήταν καταγεγραμμένοι 494 αρχηγοί μουσουλμανικών οικογενειών (χανέ) και 70 χήροι. Σύμφωνα μ' αυτά ο συνολικός αριθμός ήταν 564 οικογένειες Μουσουλμάνων, υπολογίζοντας και τους χήρους σαν ξεχωριστές οικογένειες. Στην περιγραφή των Μουσουλμάνων όταν κάποιο πρόσωπο υπηρετούσε σε κάποια υπηρεσία, αναφέρεται με το όνομα και η υπηρεσία ή το επάγγελμα που έκανε. Σε κάποιες περιπτώσεις το επώνυμο δεν αναγράφεται π.χ. Μωχάμετ ο ιμάμης, Ιμπραήμ ο μουεζίνης, Αλή ο σαράτσης, κλπ. Η αναφορά του επαγγέλματος ή της απασχόλησης μας δίνει να γνωρίσουμε από άλλη σκοπιά, ποια επαγγέλματα δουλευόταν τον καιρό αυτό.
Ο συνολικός αριθμός δε των Χριστιανικών οικογενειών το έτος 1465 στην πόλη Σέρρες ήταν 735 από τις οποίες 235 ήταν χήροι. Αυτός ο τεράστιος αριθμός των χήρων μας αναγκάζει να σκεφθούμε ή ότι οι νύφες τους είχαν φύγει σε κάποιες απασχολήσεις σε άλλον τόπο ή ότι είχε γίνει κάποια μεγάλη σφαγή (μασάκρ).
Το σύνολο λοιπόν των οικογενειών, Χριστιανών και Μουσουλμάνων, στην πόλη Σέρρες το 1465 ήταν 1.299. Εάν κάθε οικογένεια κατά μέσο όρο αποτελούνταν από 5 μέλη, τότε σ' αυτήν την περίπτωση ο συνολικός πληθυσμός της πόλης ήταν 6.495 άτομα5 κι απ' αυτά 2.820 Μουσουλμάνοι και 3.675 Χριστιανοί. Εάν λάβουμε υπόψη μας και τον αριθμό των οικογενειών και στα χωριά, τότε έχουμε συνολικό αριθμό οικογενειών σ' ολόκληρο το Σερραϊκό βιλαέτι 7.244, από αυτές μουσουλμανικές μόνο 638, πληθυσμό 36.220 άτομα κι απ' αυτά μόνο 3.090 Μουσουλμάνοι. Εδώ πρέπει ν' αναφέρουμε ότι στον αριθμό των μουσουλμανικών οικογενειών δεν έχουν υπολογιστεί οι κάτοχοι φεουδαρχικών αξιωμάτων που ο αριθμός τους ήταν περί τις 866 οικογένειες. Για τον 15ο αιώνα αντιπαραθέτουμε τα στοιχεία για την πόλη των Σερρών και από ένα άλλο Φορολογικό Κώδικα (Τεφτέρ) με αριθ. πρωτοκόλλου 7 του έτους 1478 στις σελ. 220-237:
Εδώ ο πληθυσμός της πόλης είναι πιο μικρός. Αυτόν τον καιρό οι μουσουλμανικές οικογένειες είναι 653 ενώ οι χριστιανικές 354 (συνολικά δηλ. 1007 οικογένειες). Συγκρίνοντας τα στοιχεία του 1465 βλέπουμε ότι ο αριθμός των χριστιανικών οικογενειών έχει πέσει κατά 50%, δηλαδή από 735 έγινε 354 ενώ των μουσουλμάνων από 564 πήγε στις 653 πράγμα που σημαίνει ότι αυξήθηκε κατά 89 οικογένειες. Από τα στοιχεία του 1478 βλέπουμε πλέον ότι υπερισχύει το μουσουλμανικό στοιχείο έναντι του χριστιανικού κι αυτό έχει σταθεροποιηθεί στις πόλεις Σκόπια, Βίτωλα και Σέρρες. Εάν λάβουμε υπόψη την γεωγραφική θέση αυτών των τριών πόλεων, που είναι κατεξοχήν βασικά κέντρα από στρατηγική άποψη, οικονομική και επικοινωνίας και από την άλλη μεριά την τάση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας να κυριαρχήσει όχι μόνο στα Βαλκάνια αλλά και σε περιοχές βορειότερα και βορειοδυτικά της Βαλκανικής, αυτές οι πόλεις τον 15ο αιώνα αποτελούσαν κέντρα για τις εξορμήσεις, την εξάπλωση και εδραίωση της Αυτοκρατορίας.
Κατά την περίοδο του 16ου αιώνα το μουσουλμανικό στοιχείο υπερισχύει και σε άλλες 13 μεγάλες πόλεις της Μακεδονίας όπως: Τέτοβο, Κίτσεβο, Ντέβαρ, Ιστίπ, Στρώμνιτσα, (πόλεις του σημερινού κρατιδίου των Σκοπίων), Νευροκόπ, (πόλη της σημ. Βουλγαρίας) Δράμα, Καβάλα, Λερίν (=σημερινή Φλώρινα), Σόλουν (=Θεσσαλονίκη), και άλλες. Βασική αιτία της υπέρβασης του μουσουλμανικού στοιχείου κατά τον 16ο αιώνα ήταν μια δυναμική πολιτική εξισλαμισμού του χριστιανικού πληθυσμού 7.
(σελ. 119) Ακολουθώντας την εξέλιξη της πολιτικής του εξισλαμισμού του πληθυσμού των πόλεων κατά το Β' μισό του 16ου αιώνα σ' ολόκληρη τη Μακεδονία, δυτική, ανατολική και νότια, μπορούμε να εντοπίσουμε μερικά πολιτειακά στοιχεία παρμένα από κάποια άλλη άποψη για τους καταγεγραμμένους Μουσουλμάνους και εξισλαμισμένους Χριστιανούς. Έτσι στην πόλη Σέρρες σύμφωνα με στοιχεία ενός άλλου Φορολογικού Κώδικα του έτους 1568 είναι καταγεγραμμένες 829 μουσουλμανικές οικογένειες από τις οποίες 308 είναι εξισλαμισμένες χριστιανικές ενώ οι καθαρά χριστιανικές έμειναν μόνο 216. Αυτή τη χρονολογία στην πόλη Σέρρες είναι γραμμένες επίσης και 56 Εβραϊκές οικογένειες. Βλέπουμε ότι, από το 1465 έως το 1568 σε χρονική περίοδο δηλ. 103 ετών, αυξάνεται ο αριθμός των Μουσουλμανικών οικ. από 584 σε 829 ενώ αντίθετα μειώνεται ο χριστιανικός πληθυσμός από 735 σε 216 οικογένειες. Αυτό γίνεται συνεχώς, δηλ. η αύξηση του μουσουλμανικού στοιχείου και η πτώση του χριστιανικού, στις πόλεις της Μακεδονίας χωρίς καμιά εξαίρεση την περίοδο του 16ου αιώνα.
Επαγγελματίες – Τεχνίτες
Από το σύνολο των 494 μουσουλμανικών οικογενειών το 1465 περί τα 270 πρόσωπα είχαν κάποιο επάγγελμα ή τέχνη και μόνο 12 Χριστιανοί. Σύμφωνα μ' αυτά τα στοιχεία βλέπουμε ότι το επάγγελμα ή τέχνη στην πόλη Σέρρες όπως και σε άλλες πόλεις ήταν προνόμιο (προσόν) μόνο του μουσουλμανικού πληθυσμού.
Αναφέρονται επαγγελματίες-τεχνίτες αυτοί που επεξεργάζονταν προϊόντα δέρματος όπως: κατεργαστές δέρματος (βυρσοδέψες), αποξεστές δέρματος, τσαντάδες, παπουτσήδες, σαράτσηδες, σελλοποιοί, κατασκευαστές μπότας, κ.ά. Αυτοί που επεξεργάζονταν διάφορα μέταλλα όπως: χρυσοχόοι, σιδηρουργοί, πεταλωτήδες, σιδεράδες (κατασκευαστές καρφιών, κλειδιών), καζαντζήδες (λεβητοποιοί), μαχαιροποιοί, σπαθοποιοί, ασπιδοποιοί, κ.ά. Ακόμα αναφέρονται και: καπελάδες, λαναριστές, υφασματέμποροι (αμπατζήδες), κατασκευαστές σκηνών, μεταξουργοί, καροποιοί, ψαθοποιοί, σαμαρτζήδες, κατασκευαστές ροδανιών, ξυλουργοί, επιπλοποιοί, σχοινοποιοί, σαπουντζήδες, μποζαντζήδες, λουκουμτζήδες, μπουρεκτσήδες, σερμπετζήδες, γουναράδες, αρτοποιοί, κ.ά.8. Από τους αναφερόμενους επαγγελματίες οι περισσότεροι ήταν: καπελάδες 22, παπουτσήδες 17, σελλοποιοί 11, σαπουντζήδες 5, μεταξουργοί 5, κ.ά.
Η ετήσια φορολογία που δίνονταν στο Φεουδάρχη σούμπαση Ντογάν μόνο από την πόλη των Σερρών ήταν 62.643 άκτσεν. Ο κεφαλικός φόρος «ισπέντσε» που δίνονταν μόνο από τους Χριστιανούς ήταν συνολικά 13.268 άκτσεν. Ενώ η φορολογία των γεωργών της πόλης ήταν πολύ μικρή, μόλις 17 «κηλά» συνολικά αξίας 345 άκτσε κι αυτό γιατί οι καλλιέργειες ήταν μόνο λίγο σιτάρι, κριθάρι και κεχρί.
Σύσταση πληθυσμού
(σελ. 120) Στη συνέχεια ρίχνοντας μια ματιά συνολικά στο Σερραϊκό βιλαέτι το 1465 θα δώσουμε πληθυσμιακά στοιχεία σύμφωνα με τη σύσταση κάθε χωριού. Τα χωριά δίνονται με αλφαβητική σειρά., και όπως εμείς υπολογίζουμε τους κατοίκους των χωριών τους δίνουμε ανεξάρτητα αν μερικοί από αυτούς τους πληθυσμούς αλλάξανε κατά καιρούς και πέφτανε σε μικρές ή μεγάλες γνωστές αλλαγές.
Από τους γεωγραφικούς χάρτες ο ζωντανός πληθυσμός των χωριών στο Σερραϊκό βιλαέτι δεν δίνεται με ακρίβεια, γι' αυτό αποφασίσαμε να οδηγηθούμε σε στοιχεία από διαφορετικά μέρη. Η αναφορά των χωριών αυτών ήταν πολύ συγκεχυμένη γιατί πολλά χωριά είχαν άλλο όνομα το 1568, όπως για παράδειγμα τα χωριά Αγια-Νάργυρ με δεύτερο όνομα Καρλίκιοϊ, Καβακλί με Δραγοσίστα, Λάκοσα με Μέκτσε, Τοπόλνιτσα με Ταχταλή, Φράστανη με Ορτά-Κιοϊ, Τσερνογκλάβ Ακσο με Γερακάρι κλπ. Από άλλη άποψη τα ονόματα των χωριών, που αναφέρονται στην περιοχή της Ελλάδας στο μεγαλύτερο αριθμό ήταν ελληνικά κι έτσι είναι γραμμένα με τα ελληνικά ονόματα, ενώ τα Σλοβένικα και μη Ελληνικά παραλείπονται. Επίσης μερικά χωριά τα είχαν παραλείψει διότι πιθανόν ο πληθυσμός τους να είχε μετακομίσει σε άλλα μέρη. Για την κατανόηση των σημειωμένων χωριών είναι ανάγκη να ληφθούν υπόψη και μερικά άλλα στανταρισμένα στοιχεία. Όπως για παράδειγμα, λαμβάνοντας υπόψη το χαρακτήρα ενός Αραβικού γράμματος, μερικά ελαφριά ονόματα δεν σημειώνονται λόγω γραμματικής αρχής.
Και ιδιαίτερα αν ληφθεί υπόψη η τοποθέτηση διακριτικών σημείων καταλαβαίνουμε ότι η διαφοροποίηση των ονομάτων, των ονομασιών περιοχών και τοποθεσιών αποτελεί μεγάλο σημείο αντιπαράθεσης. Αλλά σε κάποιες περιπτώσεις αναγκαία είναι η στενή συνεργασία με τους επιστημονικούς εργάτες της Ελληνικής Δημοκρατίας για τον ακριβή προσδιορισμό των ονομάτων και τοποθεσιών καθώς και την ακριβή διαφοροποίηση ονομάτων των προσώπων κι αυτό για το Ελληνικό συμφέρον. Από τα ονόματα των χωριών στο Σερραϊκό βιλαέη, δοσμένα σε έναν πίνακα, μπορεί να δει κανείς ότι αναφέρονται πιο πολλά ονόματα Σλοβένικης προέλευσης, μερικά Ελληνικά και κάποια Τουρκικής. Τα Τουρκικά είναι δοσμένα σίγουρα για το λόγο ότι ήταν η περιοχή υπό την κατοχή της Οθωμανικής Τουρκίας.
Μελετώντας τη σύσταση στο Σερραϊκό βιλαέτι, σύμφωνα με την περιγραφή των ονομάτων προσώπων και επωνύμων, μπορεί κανείς να εντοπίσει τη σύσταση της περιοχής και ιδίως της πόλης των Σερρών και να καταλάβει ότι υπάρχει μεγάλη διασταύρωση Σλοβένικων, Ελληνικών και Βλάχικων στοιχείων. Αυτό φαίνεται να έχει γίνει και στα χωριά.
Στο υπογεγραμμένο αυτό βιβλίο αρ. 3 του 1465, στο οποίο περιγράφονται πλάι και τα βιλαέτια Δεμίρ-Χισάρ, Ζίχνας, Αράμας, Οστρόβου κλπ., μελετώντας όλη αυτή την ύλη που αφορά τα θέματα διοίκησης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, οι εθνολόγοι και επιστημονικοί εργάτες, μπορούν να βγάλουν κάποια επιστημονικά συμπεράσματα. Όσον αφορά τη διαφοροποίηση των ονομάτων των χωριών και τοποθεσιών βοηθηθήκαμε και από έναν άλλο Φορολογικό Κώδικα (τεφτέρ) του 1568. Και παρακολουθώντας τους πληθυσμούς των χωριών αυτών στα 1465 και 1568 μπορούμε να εντοπίσουμε πληθυσμό του 1465 ο οποίος δεν αναφέρεται το 1568 και αντίθετα.
Είναι οφθαλμοφανές ότι είχε δουλευτεί (έγινε) κάποια αλλαγή στα σύνορα του Σερραϊκού βιλαέτ στο οποίο διάφορες τοποθεσίες υπάγονταν σε κάποιους άλλους ιδιοκτήτες «ναχίες» και αντίθετα κάποια άλλα μέρη υπάγονταν στη Σερραϊκή «ναχία» (το 1465 λεγόταν βιλαέτι και τον 16ο αιώνα ναχία). Αυτή την άποψη έχουμε και για άλλες περιοχές της Μακεδονίας.
Μετά από 400 χρόνια
Ας δούμε όμως πώς μεταμορφώθηκε, αυτή η μικρή πόλη των 6.345 κατοίκων κατά τον 15ο αιώνα, στα τέλη του 19ου αιώνα δηλ. ύστερα από 400 περίπου χρόνια (φυσικά πάλι υπό την Οθωμανική κατοχή). Τα στοιχεία για τη νέα πόλη των Σερρών θα πάρουμε από το ντοκουμέντο «Οδοιπορικά της Μακεδονίας» σημειώσεις του Νικ. Σχοινά, τοπογράφου Μηχανικού. Ο Σχοινάς κατέγραψε με πολύ απλοϊκό και γλαφυρό τρόπο τις πόλεις και χωριά της Μακεδονίας, καθώς και όλο το υπάρχον οδικό δίκτυο της εποχής για τη Γαλλική εταιρεία HIRSCH, η οποία είχε κατασκευάσει (1872) τη σιδηροδρομική γραμμή Θεσσαλονίκης - Μητροβίτσας (Βοσνίας) μήκους 362 χιλιομέτρων, προκειμένου να γίνει το έργο επέκτασης της γραμμής από Θεσσαλονίκη - Κωνσταντινούπολη για λογαριασμό της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
Αντιγράφουμε τις παρατηρήσεις του, όπως τις κατέγραψε ο ίδιος και έδωσε στη δημοσιότητα (το 1886) στη γλώσσα της εποχής του (διατηρούνται η γλώσσα και η ορθογραφία όπως έχουν).
(σελ. 396 και 397):
Σέρρας. Η πόλις αύτη, ήτις υπό των αρχαίων εκαλείτο Σίρις και Σύρρα9, κείται επί ομαλού εδάφους προς μεσημβρίαν του Μενοικίου όρους και επί των προπόδων επτά γηλόφων, οίτινες υψούνται αρκτικώς ταύτης και επί των οποίων υπάρχουσι ανθρακορυχεία παραχωρηθέντα υπό της Οθωμανικής κυβερνήσεως εις Ζαρίφην και Ζαφειρόπουλον.
Η πόλις αύτη έχουσα μήκος από ανατολών προς δυσμάς ώρας ως έγγειστα και πλάτος 1/2 ώρας διασχίζεται υπό 8-10 ευρειών οδών λιθόστρωτων, ως τινές εισίν ευθείαι, τινές δ' έχουσι πλάτος 16 μέτρων, ως η της αγοράς Ορτά Τσαρσί, η έμπροσθεν του Διοικητηρίου, κειμένη μεταξύ των Οθωμανικών και Χριστιανικών συνοικιών και εκ της πύλης Δεμίρ-χισάρ αρχομένη. Παράγει δε (εννοεί ολόκληρη η περιοχή που υπάγονταν διοικητικά στην πόλη των Σερρών) κατά μέσον όρον κοιλά Κων/πόλεως (σημείωση: Το κοιλό Κων/πόλεως είναι παλιά μονάδα μετρήσεως, χρησιμοποιήθηκε από τον 15ο αιώνα ακόμα και ισοδυναμούσε με 20 οκάδες) 375 χιλιάδες σίτου, 465 χιλ. κριθής, 185 χιλ. σίκαλης, 350 χιλ. αραβοσίτου, 24 χιλ. σισάμεως, 128 χιλ. γλυκάνισου, 615 φασολιών και 178 χιλ. καπνού...10
Αι Σέρραι οικούνται μετά των προαστίων της υπό 28.000 κατοίκων11, ων οι 14.000 εισί Χριστιανοί, 11.000 Οθωμανοί, 2.000 Ισραηλίται και 1.000 Αθίγγανοι. Το ανατολικών μέρος της πόλεως και το άκρον του δυτικού οικείται υπό των Χριστιανών. Αφθονεί υδάτων πηγαίων κατερχομένων από των υπερκειμένων λόφων δι' ων διατηρούνται πολλοί λαχανόκηποι και ικανός αριθμός υδρόμυλων. Έχει προς τούτοις 26 εκκλησίας, 22 τεμένη, Γυμνάσιον, 2 Ελληνικά σχολεία12, Παρθεναγωγείον, Νηπιαγωγεία και 6 Οθωμανικά των συνοικιών, 10 κλιβάνους δίδοντας άρτον, και 24 χάνια, ων τα 15 εισίν μεγάλα χωρούντα περί τα 2.500 κτήνη, έχοντα καλά δωμάτια, αγοράν καλήν χωριζομένην των συνοικιών και κλείουσαν διά θυρών, εβδομαδιαίαν αγοράν εκάστην Τρίτην, Μητρόπολιν καλήν έναντι του Γυμνασίου εις το ΒΑ μέρος της πόλεως, στρατώνα μικρόν εις το ΒΔ μέρος χωρούντα διλοχίαν, αποθήκην υλικού, Δημαρχείον, πρωτοδικείον, εμποροδικείον. Εργοστάσια ατμοκίνητα, 2 εκκοκιστικά, έναν αλευρόμυλον εν αργία. Ανατολικώς και δυτικώς της πόλεως ρέουσι δύο ορμητικοί χείμαρροι, ων ο δεύτερος καλούμενος του Αγίου Γεωργίου, διαχωρίζει τα προς ανατολάς κείμενα δύο Ελληνικά προάστεια Κατακονόζ και Αγίων Αναργύρων ως και το υπό των Αθίγγανων οικούμενον Ντίβερ. Διά δε της πόλεως από βορρά προς νότον ρέει, κατερχόμενος από των υπερκειμένων τη πόλει λόφων, χείμαρρος καλούμενος Κλοποτίτσα, όστις διέρχεται και διά των μεσημβρινώς της πόλεως κειμένων σφαγείων. Ανατολικώς της πόλεως 10 λεπτά της ώρας έχει τας πηγάς του εκ κατάφυτου θέσεως καλούμενης Αϊ-Γιάννη, ποτάμιον καλούμενον Κιζίλ-τσάϊ και χυνόμενον εις λίμνην Αχινού, διερχόμενον των τσιφλικιών Αλιμπέκιοϊ και Νεοχωρίου. Εις δίωρον απόστασιν ΒΑ της πόλεως κείται εν γραφική τοποθεσία η εν ονόματι του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου μονή.
Συμπεράσματα – Σχόλια
Ύστερα λοιπόν από τα παραπάνω μπορούν να εξαχθούν κάποια συμπεράσματα και να διατυπωθούν κάποια σχόλια πάνω στα όσα ισχυρίζεται το συγκεκριμένο άθρο των «Σκοπίων», που όπως είδαμε δημοσιεύτηκε το 1971 δηλ. πολύ πριν ανακινηθεί και πάλι το «Μακεδονικό ζήτημα»:
1. Ενώ ξεκινά ο αρθρογράφος με διάθεση να μελετήσει Με βάση αυτά τα στοιχεία θα δούμε... τη σύσταση του πληθυσμού από θρησκευτική άποψη δηλ. Χριστιανοί ή Μουσουλμάνοι (σελ. 107), γιατί έτσι φαίνεται είναι καταγεγραμμένα τα στοιχεία στον Τουρκικό Φορολογικό Κώδικα του 1465, καταλήγει όμως στο τέλος σε συμπεράσματα εθνολογικής σύστασης του πληθυσμού, μήπως αυθαίρετα και σκόπιμα;
2. Ισχυρίζεται ο αρθρογράφος ότι, επειδή κάποια ονόματα προσώπων, χωριών και τοποθεσιών είναι Σλοβένικης (δηλ. Σλαβικής) προέλευσης, άρα και ο πληθυσμός αυτών είναι αυτομάτως Σλαβικής εθνικότητας, χωρίς να λαμβάνει υπόψη την εθνική συνείδηση, τα ήθη και έθιμα, τις παραδόσεις, τον πολιτισμό τους;
3. Σκόπιμα αγνοεί ότι η ομιλούμενη γλώσσα ενός λαού δεν αποτελεί στοιχείο απόδειξης της εθνικότητας του; Αφού είναι διεθνώς παραδεκτό ότι οι κάτοικοι των συνόρων όμορων κρατών είναι συνηθισμένο να ομιλούν, λόγω συγχρωτισμού, τη γλώσσα της γειτονικής χώρας (π.χ. Βέλγοι ομιλούν γαλλικά, Ελβετοί ομιλούν Ιταλικά κ.ά.). Πολύ δε περισσότερο όταν οι κάτοικοι της άλλοτε ενιαίας γεωγραφικά Μακεδονίας τελούντες υπό την Τουρκική κατοχή ήταν ελεύθεροι να μετακινούνται από περιοχή σε περιοχή, και να έρχονται σε εμπορικές ή άλλες συναλλαγές.
4. Εξάλλου Σέρβοι και Βούλγαροι καταπάτησαν την περιοχή των Σερρών συνολικά επί 70 χρόνια από το 1201 μέχρι το 1371 (Ιωάννης ο Σκυλογιάννης, Στέφανος Δουσάν, Ουγγλέσης κ.α.) και είναι πολύ φυσικό να άφησαν τραυματικά υπολείμματα στη γλώσσα, στα ονόματα και αλλού, σημάδια της τυραννικής κατάκτησης.
5. Είναι γνωστοί επί πλέον οι εθνικοί ανταγωνισμοί και το όργιο της προπαγάνδας που άσκησαν οι Βούλγαροι, οι Σέρβοι, οι Ρουμάνοι, οι Αλβανοί κ.ά. κατά την περίοδο 1870-1913 σε βάρος του Ελληνικού στοιχείου της Μακεδονίας και μάλιστα κάτω από τα βλέμματα του Τούρκου κατακτητή (κομιτατζήδες, Βουλγαρική Εξαρχία, Μακεδονικός Αγώνας κλπ.).
6. Πουθενά σ' ολόκληρο το κείμενο δεν αναφέρεται η ύπαρξη «Σλαβικής» ή «Σερβικής» ή «Μακεδονικής» ή άλλης μειονότητας ή έθνους πλην «Χριστιανοί», «Μουσουλμάνοι», «Εβραίοι», «Αθίγγανοι» (τσιγγάνοι), γιατί όπως ομολογεί ο ίδιος ο αρθρογράφος στη σελ. 117 ...Εάν για παράδειγμα υπήρχαν Εβραίοι ή τσιγγάνοι εμείς θα τους γράφαμε...
7. Τέλος πρέπει να λάβουμε υπόψη τη γνώμη ενός διαπρεπή επιστήμονα (αρχαιολόγου και γεωγράφου) του Γάλλου V. Berard στο βιβλίο του «Τουρκία και Ελληνισμός, (οδοιπορικό στη Μακεδονία)», μετάφραση Μ. Λυκούδη, έκδοση «Τροχαλία» (1987), ο οποίος ύστερα από τριών χρόνων ταξίδι (1890-1892) στη Μακεδονία, καταλήγει στα εξής συγκλονιστικά συμπεράσματα: α) ότι το διακριτικό γνώρισμα των κατοίκων της περιοχής είναι «Χριστιανός Ορθόδοξος» = Έλληνας, ενώ «Μωαμεθανός ή Μουσουλμάνος» = Τούρκος. β) Στη σελ. 280 εκφράζει με θαυμασμό και απορία τη συμπεριφορά του Έλληνα στα χρόνια της Τουρκοκρατίας: Κάθε χωρίο της Μακεδονίας έχει γραμμένο στη μετώπη του σχολείου του το όνομα του δωρητή, (τραπεζίτη, μπακάλη, καραβοκύρη, δικηγόρου), που όλη τη ζωή του ιδροκόπησε για να κερδίσει μια περιουσία και που στο τέλος τη χρησιμοποίησε με το μόνο τρόπο που του υπαγόρευε η αγάπη του για το γένος και για τη δόξα.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1. Τη μετάφραση του άρθρου των «Σκοπίων» από τα σλαβικά έκανε ο Σταμάτης Κανλίδης, Σερραίος σπουδαστής της Ιατρικής στην πόλη Πλόβντιν της Βουλγαρίας (Φιλιππούπολη).
2. Ο Π. Πέννας, Ιστορία των Σερρών, Αθήνα 1966, στη σελ. 36 γράφει σχετικά με τον Εβρενός μπέη: ...Εν Σέρραις πλείστοι όσαι τουρκικαί συνοικίαι έφερον ονόματα διαπρεπών κατακτητών ως ... 2) Το του εκ Προύσσης Έλληνος εξωμότου «Γαζή Εβρενός» του οποίου ο μεν τάφος επροσκυνείτο εις Γιαννιτσά, εν Σέρραις δε κατακτητικώ δικαιώματι εθεωρούντο χτήματα αυτού όλαι αι από των λόφων της Παναγίας της Λιόκαλης γαίαι μέχρι του Αγίου Ιωάννου.... Στο χωριό δε Καλά Δένδρα υπάρχει ακόμα και σήμερα αγροτική τοποθεσία που αποκαλείται «Εβρέν τσιφλίκ». Να είναι άραγε κατάλοιπο από τα τσιφλίκια του Εβρενός μπέη;
3. Το «κηλό» Κωνσταντινουπόλεως είναι παλιά μετρική μονάδα και ισοδυναμούσε με 20 οκάδες, δηλ. περίπου 25 χιλιόγραμμα (κιλά) σημερινά.
4. Την ύπαρξη του φόρου αυτού επιβεβαιώνει και ο ιστορικός Κ. Άμαντος στο έργο του Σχέσεις Ελλήνων και Τούρκων, εκδ. 1955, σελ. 185 «ισπέντσε» (κεφαλικός φόρος) επικαλούμενος και «πεμπτημόριο».
5. Μετά από 30-40 χρόνια βλέπουμε αυξημένο τον πληθυσμό της πόλης από 6.495 σε 8.599 άτομα: Σύμφωνα με τα στοιχεία του Κώδικα στα 1494/1503 τον πληθυσμό των Σερρών αποτελούσαν εκτός από τους 3.489 Χριστιανούς, περίπου 4.830 Μουσουλμάνοι και 280 Εβραίοι, βλ. σημ. 18 «Σημειώσεις για την ιστορία του ναού Αγίας Παρασκευής στις Σέρρες», Τ. Καραναστάση Σερραϊκά Ανάλεκτα 1992.
6. Ο αριθμός αυτός των Φεουδαρχικών οικογενειών βέβαια δε συμφωνεί με τον αριθμό 55 που αναγράφεται στη σελ. 108. αλλά αυτό δεν νομίζουμε έχει καμιά ιδιαίτερη σημασία.
7. Για τους εξισλαμισμούς συμφωνεί και ο καθηγητής της ιστορίας του Α.Π.Θ. Ι. Κ. Χασιώτης στην εργασία του Η Μακεδονία της Τουρκοκρατίας, θεσσαλονίκη 1992. Ο αιματηρός κύκλος των Τουρκικών επιδρομών στη Μακεδονία, που είχε ανοίξει κατά το τελευταίο τέταρτο τον 14ου αιώνα, έκλεισε με την τελική πτώση της Θεσσαλονίκης στα 1430. Η νέα περίοδος της ξένης κατοχής, επειδή εγκαινιάστηκε με δραματικές αλλαγές στο παραδοσιακό γεωκτητικό σύστημα, προκάλεσε τη δημογραφική συμπίεση του Χριστιανικού στοιχείου, ιδιαίτερα στις Μακεδονικές πεδιάδες εξαιτίας των αθρόων εγκαταστάσεων εκεί μουσουλμάνων εποίκων από Μικρασιατικές περιοχές. Η κατάσταση προκάλεσε την απόγνωση των κατοίκων, εξωθώντας άλλους σε μαζικούς εξισλαμισμούς και άλλους στη φυγή προς τα ορεινά. Οι εξελίξεις αυτές, σε συνδυασμό με τις κακουχίες εξαιτίας των μακροχρόνιων πολεμικών αναμετρήσεων, απογύμνωσαν τη μακεδονική ύπαιθρο από μεγάλο τμήμα του παραγωγικού της πληθυσμού, αλλά και αποδυνάμωσαν, κατά τους πρώτους τουλάχιστον αιώνες της Τουρκοκρατίας, τα αστικά κέντρα, μετατρέποντας τα σε απογοητευτικούς ίσκιους τον αλλοτινού ένδοξου Βυζαντινού τους παρελθόντος.
8. Να συμπληρώσουμε αναφέροντας μερικά ακόμα επαγγέλματα που καταγράφει ο Παπασυναδινός στο Χρονικό του (1642) όπως: υφαντήδες σε αργαλειό, σκουφοποιοί, τσιομλεκτσήδες, κηροπουλάδες, σαράφηδες κ.ά., σελ. 53, 54. 9. Βλ. Π. Πέννα, Ιστορία των Σερρών, Αθήναι 1966, σελ. 15 και 16, καθώς και το Π. Παπαγεωργίου, Αι Σέρραι και τα προάστεια, κλπ., εκδ. 1988, όπου στη σελ.
9. γράφει: ...Αξιόλογος είναι η σωζόμενη επιγραφή —(Ρωμαϊκής κατοχής) διά τον εν στίχω 7 φερόμενον τύπον «Σιρραίων πόλεως», όστις πάντων των λοιπών ονομάτων πλησιάζει εις την «Σίριν» τον Ηροδότου και τας «Siras» τονΛίβιου XLV4, (Σιρός των Τούρκων), «Σίρραν» και εθνικόν «Σιρραίους» παρά Θεοπόμπου λαβών αναφέρει και Στέφανος ο Βυζάντιος. Ως γνωστόν ο Π. Παπαγεωργίου υπηρέτησε (1899-1891) Διευθυντής του τότε Γυμνασίου Σερρών. Σχετικά με την πόλη γράφει πολλά επίσης και ο ιστορικός Π. Πέννας στο έργο του Ιστορία των Σερρών, Αθήναι 1966, σελ. 33, 35 και 36: Οδοιπορικόν (Σεγιαχάτναμε) του Τούρκου περιηγητή Εβλιά Τσελεμπή: Διελθών ο Εβλιά εκ Σερρών μεσούντος του ΙΖ' αιώνος (πιθανόν περί το 1665 όταν επέστρεφε από Βιέννη προς Κων/πολη ως μέλος της Τουρκικής Πρεσβείας) μας δίδει ενδιαφέρουσας πληροφορίας επί του σημείου τούτον, παρά την εντελώς ακατανόητον και φαντασιώδη αφήγησίν τον, περί της αρχαίας προϊστορίας της πόλεως. Την πόλιν ο Εβλιά αποκαλεί «Συρούζ» διαιρεί αυτή σε τρία μέρη: 1) Το Φρούριο (Ακρόπολιν), 2) το Κάστρο «Βαρόσι» «Τούτο είχε 10 συνοικίας, 2.000 κεραμοσκεπείς οικίας, επειδή όμως οι άπιστοι είναι μεγαλέμποροι έχουν τελείας τας απαίσιας οικίας των» και 3) την Θεοφρούρητον πόλιν (όπου ήταν εγκαταστημένοι οι Τούρκοι) «εις αυτήν υπάρχουν 30 συνοικίαι, 4.000 μικραί και μεγάλαι οικίαι λιθόκτιστοι, ωραίαι, διακόσμητοι, με κήπους, με στέγες κεραμοσκεπείς, με ρέοντα ύδατα, αναβρυτήρια (σιντριβάνια) κλπ.».
10. Στα γεωργικά προϊόντα εμφανίζεται η καλλιέργεια καπνού ενώ αντίθετα λείπει κατά τον 15ο αιώνα, αφού όπως είναι γνωστό ο καπνός μεταφέρθηκε ως καλλιέργεια από την Αμερική στα τέλη του 16ου αιώνα.
11. Ο αριθμός των κατοίκων της από 6.495, που ήταν τον 15ο αιώνα, βλέπουμε προοδευτικά συνεχώς μεγάλωνε για να φθάσει στα 28.000 άτομα στα τέλη του 19ου αιώνα. Αυτό δείχνει τη μεγάλη συγκέντρωση πληθυσμών στις πόλεις κυρίως για λόγους προστασίας και επιβίωσης αλλά και δημιουργίας νέων θέσεων εργασίας από την ανάπτυξη του μεγάλου διεθνούς εμπορίου ιδίως καπνού και βάμβακος. Εντύπωση προκαλεί ακόμα ότι η πόλη είχε 8-10 ευθείς, λιθόστρωτους και φάρδους 16 μ. (!!!) δρόμους, άφθονα νερά, πολλούς λαχανόκηπους και πολλούς νερόμυλους. Η δε εβδομαδιαία λαϊκή αγορά (παζάρι) εξακολουθεί να πραγματοποιείται ακόμα και σήμερα κάθε Τρίτη. Για τους δρόμους της επιβεβαιώνει άλλωστε και ο Εβλιά Τσελεμπή στο «Οδοιπορικό» του, που γράφει: Σ' όλους τους μεγάλους δρόμους των Σερρών μπορούν να περάσουν πλάϊ - πλάϊ τρεις και τέσσερες άμαξες. Οι δρόμοι είναι στρωμένοι με άσπρο καλντερίμι. Στη γωνία κάθε δρόμου υπάρχουν βρύσες. Είναι πολιτεία στολισμένη και δροσερή που θυμίζει τις Περσικές πολιτείες. Σαν τις Σέρρες άλλη πολιτεία δεν υπάρχει σ' όλη τη Ρούμελη. Βλ. Γ. Καφταντζή, Η Σερραϊκή Χρονογραφία του Παπασυναδινού, έκδοση Ιεράς Μητροπόλεως Σερρών και Νιγρίτης, 1989, σελ. 48.
12. Για τις εθνότητες βλέπουμε ότι αναφέρονται μόνο Χριστιανοί, Οθωμανοί, Ισραηλίτες και Αθίγγανοι, Ελληνικά και Οθωμανικά σχολεία και 26 εκκλησίες χριστιανικές και 22 τεμένη (τζαμιά). Ο αριθμός των κατοίκων αλλά και οι εθνότητες επιβεβαιώνονται και από τον Π. Παπαγεωργίου στο παραπάνω έργο του Αι Σέρραι και τα προάστεια, κλπ. σελ. 1, όπου διαβάζουμε: Μεταξύτων πόλεων της Μακεδονίας, όσαι τοπογραφικός και αρχαιολογικός ή μικρόν τι ή ουδόλως είναι εξητασμέναι, έξοχον θέσιν κατέχουσιν αι εν τη Οδομαντική μεταξύ των ποταμών Στρυμόνος και Νέστου κείμενοι ιστορικώταται Σέρραι έχουσαι νυν 28.000 κατοίκους, Τούρκους μεν 13.500, Έλληνας δε 13.000, Εβραίους δε 1.100 και Αθιγγάνους 400. Βλέπουμε δηλ. μικρές διαφορές πάνω-κάτω στους επιμέρους αριθμούς αλλά το Ελληνικό στοιχείο να κατέχει κυρίαρχη θέση μετά από το Τουρκικό. Ακόμα μία μαρτυρία όμως για τις εθνότητες των κατοίκων της πόλεως των Σερρών μας δίνει ο Παπασυναδινός στο Χρονικό του σελ. 92 γράφει: Τω αυτώ χρόνω (1642) ... τόσον μεγάλον θανατικόν εγίνην... και τόσον κακή ήτον η πανούκλα, ότι όπιος την έβγαζεν πλέον γλητωμόν δεν είχεν. Και απέθαναν εις τας Σέρρας τί Τούρκοι, τί Χριστιανοί, τι Εβραίοι, τί ογίφτοι, ως, ιβ... (12.000 άτομα). Αλλά και ο Γάλλος πρόξενος J. Arasy (1777) σε έκθεση του εκτός από τα στοιχεία που δίνει για το αναπτυγμένο εμπόριο γράφει και για την εθνολογική σύνθεση: Εις τας Σέρρας οι Τούρκοι είναι πολυπληθέστεροι. Υπάρχουν ελάχιστοι Εβραίοι αποκατεστημένοι, οι δε Έλληνες ζουν εις μίαν μικράν συνοικίαν αποκαλουμένην «Βαρόσι». Αλλά οι πολυάριθμοι κάτοικοι της πεδιάδος είναι γενικώς Έλληνες. Π. Πέννα, Ιστορία των Σερρών, σελ. 359.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
«Το Σερραϊκό βιλαέτι κατά τον 15ο αιώνα», άρθρο από το περιοδικό Historia της πρώην Γιουγκοσλαβικής Δημοκρατίας της Μακεδονίας, Σκόπια 1971.
Κ. Άμαντου, Σχέσεις Ελλήνων και Τούρκων» τ. Α', Αθήναι 1955.
Ν. Σχοινά, Οδοιπορικόν της Μακεδονίας, τοπ. μηχανικού, 1886.
Ι. Κ. Χασιώτη, Η Μακεδονία της Τουρκοκρατίας, Θεσσαλονίκη 1992.
Γ. Καφταντζή, Η Σερραϊκή Χρονογραφία του Παπασυναδινού, 1989.
Π Παπαγεωργίου, Αι Σέρραι και τα προάστεια κλπ., Θεσσαλονίκη 1988.
Γ. Καφταντζή, Οι Σέρρες άλλοτε και τώρα, Σέρρες 1985.
«Σερραϊκά ανάλεκτα», εκδ. Πνευμ. Κέντρου Δήμου Σερρών, 1992.
77. Δρανδάκη, Εγκυκλοπαίδεια Πυρσός.
V. Berard, Τουρκία και Ελληνισμός (Οδοιπορικό στη Μακεδονία), μετ. Μ. Λυκούδη, εκδ. «Τροχαλία», 1987.
77. Πέννα, Ιστορία των Σερρών, Αθήναι 1966.
Γεώργιος Κόκκινος
Σερραϊκά Ανάλεκτα
Τόμος Δεύτερος
Σέρρες 1993-94
