Ο κτισμένος χώρος της πόλης ως "απολιθωμένος χρόνος" επιτρέπει να προσεγγίζονται μέσα από την εξέλιξη της οργάνωσης και της μορφολογίας του, όλες οι αλλαγές που επέρχονται στη ζωή της πόλης και στη ζωή των κατοίκων της. Μ αυτή την έννοια, η πόλη των Σερρών, βαριά τραυματισμένη από τον εμπρησμό του 1913, έχει κρατήσει "απολιθωμένα" λίγα δείγματα από την τελευταία φάση του Οθωμανικού παρελθόντος της. Διδακτήριο του Μαρούλη Θαυμάσια δημόσια κτίρια εκλεκτικιστικής μορφολογίας, όπως το Παρθεναγωγείο "Γρηγοριάς" κτισμένο στα 1891 η παραδοσιακής αρχιτεκτονικής, όπως το διδακτήριο του Μαρούλη χάθηκαν για πάντα από τη φωτιά και μόνο το σημερινό Διοικητήριο το πρώην Νοσοκομείο και ελάχιστα άλλα απομεινάρια μιας εποχής λαμπρής για την πόλη, στέκουν και λειτουργούν ακόμη και σήμερα. Ψευδοκίονες και κιονόκρανα, επιστύλια και αετώματα, περιφραγμένοι, φροντισμένοι κήποι με σιδερένιες εξώπορτες, μαρμάρινες σκάλες, ευρύχωρες βεράντες, βαριές ξύλινες πόρτες και κουφώματα, βιεννέζικα έπιπλα στο εσωτερικό τους, γύψινες κορνίζες και διακοσμήσεις, που αντανακλούσαν τον πλούτο και την ευαισθησία των Σερραίων στα όψιμα χρόνια του 19ου αιώνα όλα έγιναν παρανάλωμα του πυρός. Κτίρια αυτής της εποχής, που και σήμερα στολίζουν την πόλη των Σερρών είναι: Το Διοικητήριο κτισμένο στα χρόνια 1898-1905, αποδίδεται στον γνωστό αρχιτέκτονα Ξενοφώντα Παιονίδη και εξυπηρετούσε τις ανάγκες του Οθωμανικού δημοσίου. Ο εκλεκτικισμός του συμβάδιζε με τις επιλογές του φορέα κατασκευής του, το δε μέγεθος του συμβόλιζε την τότε κρατική εξουσία. Στον εσωτερικό προθάλαμο του υπάρχει μεταγενέστερη μαρμάρινη πλάκα όπου αναγράφονται τα εξής: 'Ώκοδομήθη δι' εισφορών Σερραίων εν έτει 1898-1905 επί σχεδίου γράμματος Ε συμβολίζοντας τα ιδεώδη Ελλάς - Ελευθερία". Ένα δεύτερο λαμπρό οικοδόμημα, που κτίσθηκε το 1885 είναι το κτίριο του πρώην Νοσοκομείου των Σερρών. Στοίχισε η οικοδόμηση του 5.000 τουρκικές λίρες και τα χρήματα συγκεντρώθηκαν από συνδρομές των Σερραίων. Μέλος της Ελληνικής Κοινότητας των Σερρών μετέβη στην Κωνσταντινούπολη και εκεί, αφού μελέτησε τον όλο μηχανισμό λειτουργίας του Εθνικού Νοσοκομείου των Ελληνικών Φιλανθρωπικών Καταστημάτων, επέστρεψε με τις ανάλογες προτάσεις και σχέδια, που έγιναν δεκτά με ενθουσιασμό από την εφορευτική επιτροπή και έτσι στα 1885 κατατέθηκε ο θεμέλιος λίθος του καινούριου νοσοκομείου της πόλης. Το 1913 στο ολοκαύτωμα της πόλης κάηκε και αργότερα, όταν επισκευάστηκε, χρησιμοποιήθηκε ως Στρατιωτικό Νοσοκομείο. Ανακαινίστηκε το 1952 και χρησιμεύει ως και σήμερα ως 3ο Γυμνάσιο Σερρών. Τυπολογικά το οικοδόμημα αναπτύσσεται σε πτέρυγες και μορφολογικά φέρει νεοκλασικά στοιχεία. 3ο Γυμνάσιο Σερρών Ένα από τα σημαντικότερα σωζόμενα αρχιτεκτονήματα του ύστερου 19ου αιώνα είναι και το οικοδόμημα που βρίσκεται στην οδό Μαρούλη. Το κτίριο αναπτύσσεται σε πτέρυγες με τοξωτά υπέρθυρα στη μεσαία πτέρυγα. Αρχικά ισόγειο δέχτηκε προσθήκες από τον Κωνσταντινοπολίτη αρχιτέκτονα Περικλή Φωτιάδη, ενώ οι νέες πτέρυγες θεμελιώθηκαν από τον Ελ. Βενιζέλο το 1930. Από το 1932 έως και το 1981 λειτουργούσε ως ορφανοτροφείο αρρένων. Από τα κτίρια που θυμίζουν την εποχή της Τουρκοκρατίας στην πόλη των Σερρών είναι και το λουτρό (χαμάμ) της Καμενίκιας (επί της οδού Εμμανουήλ Παπά και Μαυροκορδάτου). Το Οθωμανικό αυτό λουτρό, με τρούλλινη επικάλυψη, ψηλό τύμπανο και δυο πλευρικά ημισφαίρια, έφερε στο μπροστινό του μέρος, διώροφο τετράριχτο κτίσμα από τα τέλη 19ου αιώνα με νεοκλασικά διακοσμητικά στοιχεία, κορνιζώματα στα παράθυρα και απομιμήσεις κιόνων στις γωνίες. Αν και είχε χαρακτηρισθεί ως ιστορικό διατηρητέο μνημείο δυστυχώς πρόσφατα κατέρρευσε Επίσης δύο κτίρια δημοτικών σχολείων, πέρα από την αρχιτεκτονική τους αξία μεταφέρουν και ένα μέρος από την ιστορία της πόλης των Σερρών στο δικό τους χρονικό κατασκευής. Στο κέντρο της πόλης βρίσκεται το πρώην 1ο δημοτικό σχολείο γνωστό στους Σερραίους ως Τσαλοπούλειο η κόκκινο σχολείο. Ονομάστηκε Τσαλοπούλειο προς τιμή του Τσαλόπουλου, που διετέλεσε διευθυντής του από τα τελευταία χρόνια της Τουρκοκρατίας ως το 1930. Διώροφο κτίσμα με συμμετρική κάτοψη και κεντρικό εξώστη με μπαλουστράδες στον όροφο. Το 11ο Δημοτικό Σχολείο στην οδό Βενιζέλου, πρώην Δημόσια Οθωμανική Σχολή "Ίνταντιέ" με μορφολογικά δάνεια από τον νεοκλασικισμό και τυπολογία κοινή σε όλα σχεδόν τα διδακτήριο της εποχής, δηλαδή συμμετρική κάτοψη, τριμερή κατανομή του όγκου, διαίρεση σε οριζόντιες ζώνες. Το κεντρικό τμήμα προεξέχει ελαφρά από το επίπεδο της όψης. Χρησιμοποιήθηκε μετά την απελευθέρωση ως Γυμνάσιο. Στα τέλη του 19ου αιώνα η βελτίωση των οικονομικών συνθηκών ως συνακόλουθο της εμπορικής άνθησης έδωσε την δυνατότητα στους Σερραίους αστούς να οικοδομήσουν πολλές ιδιωτικές κατοικίες. Στην οικία του καπνεμπόρου Μαρούλη παρά την κακή κατάσταση στην οποία σήμερα βρίσκεται είναι φανερές οι κεντροευρωπαϊκές επιδράσεις, χαρακτηριστικό γνώρισμα και στα σπίτια των μεγάλων μεγαλεμπόρων του Ροδολείβους, Δράμας και Καβάλας. Ένα άλλο οίκημα της εποχής που διασώζεται μέχρι σήμερα είναι η διώροφη κατοικία του ζωγράφου Ουβέρτου Αργυρού στην οδό Αθ. Αργυρού. Παρά το ότι η διακόσμηση της όψης ακολουθεί την κλασικιστική αντίληψη η κεντρική προεξοχή στον όροφο αντανακλά την τοπική παράδοση των σαχνισιών. Ανακαινίστηκε πρόσφατα και στεγάζει τα γραφεία της Τοπικής Ένωσης Δήμων και Κοινοτήτων . Από το ολοκαύτωμα των Σερρών το 1913 σώθηκαν, από τα 6.000 σπίτια της πόλης, μόνο τα 1.500, ενώ το εμπορικό της κέντρο καταστράφηκε ολοσχερώς. Η ανάγκη ανοικοδόμησης του κατεστραμμένου κέντρου για τη στέγαση χιλιάδων οικογενειών ήταν επιτακτική. Μετά από προσπάθειες της τότε δημοτικής αρχής συγκροτήθηκε μια επιτροπή που αποτύπωσε το σύνολο της καμένης πόλης φτιάχνοντας έτσι το πρώτο κτηματολόγιο στην Ελλάδα. Σύγχρονοι μελετητές της ιστορίας της ελληνικής πολεοδομίας έχουν επισημάνει ως ιδιαίτερα σημαντικό το εγχείρημα του επανασχεδιασμού του εμπρησθέντος τμήματος της πόλης. Η αξία του έγκειται μεταξύ των άλλων και στην πρωτοποριακή για την εποχή του εφαρμογή της έννοιας του αστικού αναδασμού, έννοιας που λίγο αργότερα χρησιμοποιήθηκε και για τον επανασχεδιασμό του κατεστραμμένου από την πυρκαγιά κέντρου της Θεσσαλονίκης. Επιπλέον ο σχεδιασμός αυτός βοήθησε ιδιαίτερα στη διαμόρφωση της μεσοπολεμικής εικονογραφίας της πόλης, όταν ορθοπόδησε οικονομικά από τις αλλεπάλληλες καταστροφές. Μέσα σε μικρό χρονικό διάστημα αξιόλογα κτίρια κτίσθηκαν στην πυρίκαυστη ζώνη μεταβάλλοντας ραγδαία την προηγούμενη κατάσταση. Η μεσοπολεμική εικόνα που διέσωσαν οι πηγές παρουσιάζει μια πόλη με ρυμοτομία πάνω σε σχέδια του αρχιτέκτονα Ν. Τσακίρη και κτίσματα αρχιτεκτονικής μορφολογίας που επιμένουν σε ένα απλοποιημένο εκλεκτικιστικό λεξιλόγιο με ενισχυμένη την παρουσία του Αθηναϊκού νεοκλασικισμού, που επιβεβαιώνουν τις αισθητικές επιλογές της τότε αστικής τάξης. Σήμερα στη πόλη των Σερρών, ως επακόλουθο της ραγδαίας μεταπολεμικής οικοδομικής ανάπτυξης, σώζονται λίγα αξιόλογα μεσοπολεμικά κτίρια τα σημαντικότερα των οποίων είναι: Το σπίτι του Μαλλιού. Κτίσθηκε το 1927 στην οδός Ι. Δραγούμη με τη χαρακτηριστική γωνιακή ημικυκλική απόληξη και τον ασκεπή εξώστη αναδεικνύει τη διαγώνια κατεύθυνση στη σύνθεση των όγκων του και έχει πρόσφατα ανακαινιστεί. Η οικία του γιατρού Χρ. Παπαβασιλείου στην πλατεία Ελευθερίας κτίζεται στα 1929 με αρχιτέκτονα τον Ξ. Αιγίδη αντανακλώντας τον κλασικισμό της διπλανής Εθνικής Τράπεζας. Διατηρείται με φροντίδα των ιδιοκτητών του σε αρίστη κατάσταση. Το κτίριο του 1ου Γυμνασίου Σερρών στους πρόποδες του Κουλά, από τα πρώτα κτίρια στην πυρίκαυστο ζώνη, θεμελιώνεται με επισημότητα το 1926 από τον Σερραίο γυμνασιάρχη Α. Μισυρλή και εγκαινιάζεται το 1929. Η τυπολογία του κτιρίου με την έμφαση στον κεντρικό άξονα και την εισέχουσα είσοδο με τους τέσσερις πεσσούς παραπέμπει στο κτίριο του Διοικητηρίου Σερρών, απογυμνωμένο όμως από το εκλεκτικιστικό μορφολογικό του ένδυμα. Η διάταξη και ο μορφολογικός χειρισμός των ανοιγμάτων αναφέρονται στον μοντερνισμό, ενώ η ευρύχωρη εξωτερική σκάλα προσδίδει μνημειακό χαρακτήρα στο σύνολο. Το κτίριο της Εθνικής Τράπεζας επιβάλλεται στην κεντρική πλατεία Ελευθερίας με το κλασικιστικό μορφολογικό του ιδίωμα. Το υπερτονισμένο πρόστυλο της εισόδου του με τους τέσσερις ογκώδεις πεσσούς συνιστά το κυρίαρχο στοιχείο της σύνθεσης. Κτίσθηκε το 1928, υπό την επίβλεψη του αρχιτέκτονα Ξ. Αιγίδη, χαρακτηριστικό προϊόν της σχεδιαστικής προσπάθειας των μηχανικών της Ε.Τ.Ε. Στο ίδιο κλασικιστικό ύφος αλλά αισθητά μικρότερο σε όγκο το κτίριο της Τράπεζας της Ελλάδας με την λιτή επεξεργασία της όψης του κυριαρχεί διακριτικά στην οδό Μεραρχίας. Το κτίριο της Αγροτικής Τράπεζας απλώνεται στην οδό Ρακιτζή με το ίδιο απλό και ταυτόχρονα επιβλητικό ύφος. Η κεντρική είσοδος τονίζεται με προεξοχή του ορόφου και στη γωνία δημιουργείται υποχώρηση όπου τοποθετούνται ορθογώνιοι πεσσοί. Στα ανατολικά της πόλης με πρωτοβουλία της Δ.Ε.Η. διασώθηκε η παλιά καπναποθήκη της εταιρείας Mediterranean και διασκευάστηκε σε κτίριο γραφείων, διατηρώντας κάποια από τα αρχικά μορφολογικά της στοιχεία. Το σπίτι του εφοροταμία των εκπαιδευτηρίων της πόλης και καπνεμπόρου Σχοινά κτίσθηκε το 1927 (γωνία Ακροπόλεως και Νικ. Φωκά). Το νεοβυζαντινό ύφος του κτιρίου παραπέμπει σε ανάλογα σύγχρονα του κτίσματα της Θεσσαλονίκης και άλ­λων βορειοελλαδικών πόλεων. Η εντυπωσιακή έπαυλη του καπνεμπόρου Σπόντη στην οδό Κωνσταντινουπόλεως είναι επίσης χτίσμα τον μεσοπολέμου. Στέγασε την εποχή της ακμής του καπνεμπορίου στην πόλη των Σερρών τα γραφεία της καπνοβιομηχανίας "Αυστροελληνική ". Χαρακτηριστική πολυγωνική απόληξη στεγάζει το κλιμακοστάσιο. Έως και τη δεκαετία του 1950 -1960 οι Σέρρες κρατούσαν το "παλιό" χρώμα που έδιναν τα αρχοντικά του μεσοπολέμου. Από τη δεκαετία όμως αυτή έως και σήμερα η φυσιογνωμία της πόλης άλλαξε και πάλι κατά τρόπο ραγδαίο. Η παλιά πόλη με τα αρχοντόσπιτα της σχεδόν έσβησε. Τα σπουδαία εκείνα αρχιτεκτονήματα γκρεμίστηκαν το ένα μετά το άλλο και στη θέση τους ορθώθηκαν ογκώδεις πολυκατοικίες. Στους ίδιους δρόμους, όπου άλλοτε υπήρχαν, τα όλο καλαισθησία και προσωπικότητα ανώγια και διώροφα σπίτια, με τους καγκελωτούς φράχτες και τους καταπράσινους κήπους, σήμερα υπάρχει η μονοτονία του γκρίζου. Τα λίγα κτίσματα, που παρέμειναν από τύχη στην οδό Ίωνος Δραγούμη, δεν μπορούν δυστυχώς να συνθέσουν μια πειστική εικονογραφία της παλιάς πόλης. Είναι ίσως ζήτημα λίγου χρόνου να εκλείψουν και αυτά. Όσο όμως ακόμη υπάρχουν θα τραβούν σαν μαγνήτης το βλέμμα μας, θα διεγείρουν τη μνήμη μας, θα λάμπουν σαν πρωινές δροσοσταλίδες αναζωογονώντας και εμπλουτίζοντας πολιτιστικά το κτισμένο περίγυρο τους. Λίλα Θεοδωρίδου – Σωτηρίου