Του Παπακυριάκου Κυριάκου, καθηγητή

Ο νομός Σερρών υπήρξε το προπύργιο άμυνας και το κέντρο εξορμήσεων των Βυζαντινών αυτοκρατόρων κατά των Σλάβων. Οι Σέρρες υπήρξαν η πιο οχυρωμένη πόλη της περιοχής λόγω της στρατηγικής και γεωγραφικής της θέσης. Τα βυζαντινά της τείχη άρχιζαν από την Ακρόπολη, περνούσαν από το λόφο Μηχανικού, κατέβαιναν πίσω από το κτίριο του Ι.Κ.Α. και νότια δίπλα από τη σημερινή οδό Αντίστασης, συνεχίζονταν μέχρι το παλαιό Νοσοκομείο. Από εκεί άλλαζαν κατεύθυνση προς το παλιό κτίριο του Ορφέα και πίσω από τον ιερό ναό του Προδρόμου σκαρφάλωναν στην Ακρόπολη, στον ιερό ναό του Αγίου Νικολάου.
Υπήρχε και δεύτερο τείχος στις απότομες παρυφές της νότιας και δυτικής πλευράς της Ακρόπολης, όπου σώζονται ακόμη οι πύργοι. Και τρίτο τείχος, πεντάγωνο, υπήρχε πάνω στην κορυφή της Ακρόπολης.
Αν καταλαμβάνoνταν το πρώτο εξωτερικό τείχος, αμυνόταν η πόλη από το δεύτερο στις παριφές του λόφου της Ακροπόλεως και σε δύσκολες στιγμές κατέφευγαν στο τρίτο, πάνω στη κορυφή του λόφου . Ήταν συγχρονισμένο για την εποχή του τείχος , με πολλούς πύργους, με μεγάλες δεξαμενές, με κινητές ξύλινες γέφυρες για να απομονώνουν τον εχθρό σε περίπτωση οπισθοχώρησης. Μέρη των τειχών σώζονται διάσπαρτα σε κατάσταση ερειπίων. Βρέθηκαν στη θεμελίωση των πολυκατοικιών της οδού Εθν. Αντίστασης μεγάλες εκτάσεις τειχών θεμελιωμένων σε πασσάλους, επειδή το υπέδαφος ήταν μαλακό.
Το τείχος είχε από δύο πύλες και παραπόρτια στις τρεις πλευρές, εκτός από τη βόρεια. Οι δύο πύλες στη δυτική πλευρά ανακαλύφθηκαν πίσω από το Ι.Κ.Α. Από τους πύργους του σώθηκαν ένας κοντά στο ναό του Τιμίου Προδρόμου και ένας στην Ακρόπολη, ο πύργος του Ορέστη. Αυτός από μια επιγραφή του δισάγνωστη έγινε σημείο αντιλεγόμενο στους αρχαιολόγους.
Αξιόλογα Βυζαντινά τείχη και πύργοι σώζονται και σε άλλα μέρη του νομού Σερρών, όπως στο γρανιτένιο λόφο του Σιδηροκάστρου, στο λόφο της Αγίας Μαρίνας, στη Δάφνη της Νιγρίτας, έξω από την Ευκαρπία, και σε διάφορα άλλα μέρη που δεν επιτρέπει ο χώρος να τα αναφέρουμε.

Αξιόλογοι ναοί του νομού Σερρών:
1) Η παλαιά Μητρόπολη των Αγίων Θεοδώρων είναι ξακουστός αυτός ναός για το αρχιτεκτονικό του κάλλος, όπως περιγράφει ο Σερραίος Παδιάσιμος στο έργο του «Έκφρασις περί του ιερού των Σερρών» τον 14ο αιώνα. Περιλαμβάνεται μεταξύ των βυζαντινών μνημείων της Ελλάδος. Λέγεται ότι κτίστηκε το 1224 μ. Χ,. αλλά ο Αναστάσιος Ορλάνδος, που τον αναστήλωσε, αποφάνθηκε ότι προϋπήρχε παλαιοχριστιανικός ναός και στα θεμέλια αυτού κτίστηκε ο ναός που αναφέρει ο Παδιάσιμος. Αυτός ο ναός δέχτηκε πάρα πολλές καταστροφές, ανακαινίσεις, μετατροπές και προσθήκες μέχρι που κάηκε εξ ολοκλήρου στις 28-6-1913 από τους Βουλγάρους. Έμεινε ερείπιο και αναστηλώθηκε το 1935 στη μορφή που είναι σήμερα. Το 1992 επισκευάστηκε από την Ιερά Μητρόπολη Σερρών και Νιγρίτης και χρησιμοποιείται ως προσκυνηματικός ναός. Υπάγεται στην Αρχαιολογική Υπηρεσία .
2) Ο Ιερός ναός Αγίου Νικολάου της Ακρόπολης, έργο του 12ου αιώνα. Είναι διώροφος. Το υπόγειο χρησιμοποιούνταν ως κοιμητήριο για την ταφή των στρατιωτών της φρουράς και το ισόγειο για τον εκκλησιασμό τους. Πολλοί συγγραφείς κατά καιρούς έγραψαν γι’ αυτό το ναό. Αναστηλώθηκε από μια ομάδα Χριστιανών το 1937 πάνω στα ερείπια που ήταν κατεστραμμένος από τον 17ο αιώνα. Δεν ζήτησαν τη γνώμη της αρχαιολογικής υπηρεσίας και του άλλαξαν το αρχικό του αρχιτεκτονικό σχέδιο.
3) Ιερός ναός του Αγίου Γεωργίου του Κρυονερίτου. Βρίσκεται ανατολικά των Σερρών και αποτελείται από δύο ναούς προς τιμήν του Αγίου Γεωργίου και του Αγίου Δημητρίου. Μνημονεύεται σε χρυσόβουλα του αυτοκράτορα του Ανδρονίκου του πρεσβύτερου το 1298 μ.Χ. Το 1344 δωρήθηκε από τη μοναχή Υπομονή Σακελαρίου στην Ιερά Μονή του Τιμίου Προδρόμου, όπου και υπάγεται σήμερα. Προϋπήρχε ο ναός του Αγίου Δημητρίου πριν από τον 13ο αιώνα και ξανακτίστηκε το 1340 μ.Χ.
4) Ιερός ναός του Αγίου Νικολάου του Χωρίου Ελαιώνα, έργον του 14ου αιώνα με μεταγενέστερες προσθήκες. Κινδύνευσε να καταρρεύσει, υποστυλώθηκε και συντηρήθηκε από τη βυζαντινή αρχαιολογική υπηρεσία Καβάλας. Ανακηρύχθηκε διατηρητέα μνημείο.
5) Στις Σέρρες υπήρχαν πολλοί βυζαντινοί ναοί, αλλά κάηκαν το 1913 και δεν ξανακτίστηκαν. Κτίστηκαν προσκυνητάρια στο χώρο που υπήρχαν, π.χ. Παναγία των Βλαχερνών, Αγία Βαρβάρα, Άγιος Βλάσιος, Αγία Επίσκεψη, Άγιος Αθανάσιος, Δώδεκα Απόστολοι, Αγία Ελεούσα, Άγιοι Αθανάσιος και Κύριλλος, οι Τρεις Παίδες, το Ταξιαρχούδι. Μερικοί από τους πυρπολυθέντες ναούς ξανακτίστηκαν πρόχειρα, χωρίς να διατηρήσουν το βυζαντινό σχήμα τους και ρυθμό, π.χ. Παναγία Λιόκαλη, Αγία Παρασκευή, Άγιος Συμεών, Αγία Κυριακή, Αγία Φωτεινή, Μεγάλοι Ταξιάρχες πριν από την ανέγερση του σημερινού ναού, Άγιος Παντελεήμονας.
6) Σώθηκαν μερικοί ναοί στις ακραίες συνοικίες της πόλεως Σερρών του 18ου και του 19ου αιώνα, όπως π.χ. των Αγίων Αναργύρων του 1817 και του Τιμίου Προδρόμου το 1819, ο οποίος ανήκει στην Ιερά Μονή του Τιμίου Προδρόμου και ανακαινίζεται με δωρεές ευσεβών και δαπάνες της Ιεράς Μονής. Επίσης ο Ιερός ναός του Ιωάννου του Θεολόγου κτίστηκε το 1835 σε ανάμνηση της διάσωσης των κατοίκων των Σερρών από την προγραμματισμένη σφαγή από τους Τούρκους στις 8 Μαΐου 1821, την ημέρα της εορτής του Αγίου.
Στη θέση του ιερού ναού του Αγίου Αντωνίου υπήρχε ο ναός της Αγίας Μαρίνας και απέναντι υπήρχε βυζαντινός ναός του Αγίου Βασιλείου.
7) Στην επαρχία σώζονται ναοί του 18ου και 19ου αιώνα, π.χ. στο Αηδονοχώρι ο ναός της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, που χρονολογείται το 1763, με ωραιότατο ξυλόγλυπτο τέμπλο του 1773. Ο ναός των Αγίων Αναργύρων στο Χιονοχώρι, ο οποίος υπήρχε σαν σκήτη από την εποχή του κτίτορος της Ιεράς Μονής του Τιμίου Προδρόμου. Ο ιερός ναός του Αγίου Δημητρίου στην Άνω Βροντού με το καλλιτεχνικότατο ξυλόγλυπτο τέμπλο του. Οι ιεροί ναοί του Αγίου Νικολάου και του Αγίου Κωνσταντίνου και Ελένης στον Αχινό, που άλλοτε ήταν μετόχια των Ιερών Μονών Κουτλουμουσίου και Βατοπεδίου του Αγίου Όρους καθώς και της Εικοσιφοινίσης. Ναοί των αρχών του 19ου αιώνα είναι και της Αγίας Παρασκευής στο Άγιο Πνεύμα (1805) και του Αγίου Αθανασίου στον Εμμανουήλ Παπά. .
8) Η Ιερά Μονή του Τιμίου Προδρόμου Το αξιολογότερο βυζαντινό μνημείο του νομού μας είναι η ιερά Μονή του Τίμιου Προδρόμου. Είναι εφάμιλλη με τα μοναστήρια του Αγίου Όρους. Είναι διεθνώς γνωστή, διότι σ’ αυτή έμεινε και πέθανε ο πρώτος μετά την άλωση της Κων/πολης Οικουμενικός Πατριάρχης Γεννάδιος Σχολάριος. Το φυσικό περιβάλλον της, η μακραίωνη πνευματική της δράση και η μεγάλη της ιστορία απέσπασε την εκτίμηση των βυζαντινών αυτοκρατόρων και όλων των κατακτητών, πλην των Βουλγάρων, οι οποίοι το 1918 τη λεηλάτησαν και της αφαίρεσαν κειμήλια ανεκτίμητης αξίας, αυτοκρατορικά χρυσόβουλα, κώδικες, χειρόγραφα Ευαγγέλια και τριακόσια πενήντα πέντε χειρόγραφα σε μεμβράνη και χαρτί καθώς και πολλά αναντικατάστατα συγγράμματα. Νομίζω ότι πρέπει οι ελληνικές κρατικές υπηρεσίες να ενεργήσουν για την επιστροφή τους. Παρ’ όλες τις καταστροφές η Μονή διατηρεί τη μεγαλοπρέπειά της με το θαυμάσιο καθολικό ναό και τα πολλά παρεκκλήσια της. Με την αξιόλογη εικονογραφία της και τα παμπάλαια κελιά της που υψώνονται μέσα στην καταπληκτική εκείνη χαράδρα ανάμεσα στην άγρια φύση.
Η ανδρική αυτή Σταυροπηγιακή Μονή κινδύνεψε να ερημώσει και έγινε σε γυναικεία το 1987, παρότι άλλοτε ήταν άβατη για τις γυναίκες. Επανήλθε στη παλαιά του αίγλη και φήμη. Η γυναικεία αδελφότητα έδειξε μεγάλη δραστηριότητα ως προς την αναδιοργάνωση και την αναστύλωση της Μονής με την καθοδήγηση της ηγουμένης Φεβρωνίας –Μοναχής .

ΜΝΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑΣ .
Στις αρχαιότητες του νομού πρέπει να συμπεριλάβουμε και τα αξιολογότερα μνημεία της Τουρκοκρατίας, το Μπεζεστένι και τα μουσουλμανικά τεμένη (τζαμιά). Το Μπεζεστένι, όπου στεγάζεται το Αρχαιολογικό Μουσείο, κτίστηκε στα τέλη του 15ου ή αρχές του 16ου αιώνα. Είναι διαστάσεων 31Χ20 μέτρα και μοναδικό στο είδος του στα Βαλκάνια. Έχει άριστη αρχιτεκτονική γραμμή εσωτερικά και εξωτερικά, με τα τεθλασμένα τόξα του, με τους δύο μεγάλους πεσσούς, με τους έξι τρούλλους, με τις διάφορες ανάγλυφες παραστάσεις ανθεμίων και με την εναλλαγή των κεραμιδιών και των κροκάλων. .
Το Σιντζιρλί Τζαμί. Βρίσκεται στον οδό Ανατολικής Θράκης, Σερρών, είναι αξιόλογο οικοδόμημα με βυζαντινή τεχνοτροπία. Δίνει την εντύπωση χριστιανικού ναού με τα τρία κλίτη του και με άμβωνα παρόμοιο με αυτόν που υπήρχε άλλοτε στην Παλιά Μητρόπολη Σερρών. Το μνημείο αυτό, αν συντηρηθεί, μπορεί να χρησιμοποιηθεί για πολιτιστικές εκδηλώσεις.
Το Τζαμί του Αχμέτ Πασά ή της Αγίας Σοφίας. Βρίσκεται ανατολικά της πόλη των Σερρών. Πρόκειται για μεγάλο τζαμί, ξακουστό στα χρόνια της Τουρκοκρατίας. Ο Τούρκος περιηγητής Εβλιά Τσελεμπί το εγκωμιάζει ως το καλύτερο της Ρούμελης και της Περσίας. Είναι πραγματικά μεγάλο έργο αρχιτεκτονικής τέχνης που άσκοπα δεν το ονόμασαν Τζαμί της Αγίας Σοφίας. Όσοι αρχιτέκτονες το μελέτησαν, το θαύμασαν για την ακουστική του και πρότειναν να γίνει αίθουσα μουσικής. Έχει ανάγκη άμεση συντήρησης, διότι σε λίγα χρόνια θα καταρρεύσει.