ΜΙΑ ΜΟΥΣΙΚΟΘΕΑΤΡΙΚΗ ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΣΤΙΣ

ΣΕΡΡΕΣ ΣΤΑ ΤΕΛΗ ΤΟΥ 19ου ΑΙΩΝΑ

Η «Λύρα του Γερο - Νικόλα» του Δημητρίου Κόκκου

στις Σέρρες το 1892[1]

     Το Σεπτέμβριο του 1899 ο συγγραφέας μουσικών εκδόσεων Τάκης Καλογερόπουλος εξέδωσε τον τέταρτο τόμο του Λεξικού της Ελληνικής Μουσικής[2].

     Στη σελίδα 618 και στο λήμμα Παπαϊωάννου Ιωάννης, κωμικός ηθοποιός και τραγουδιστής του Μουσικού Θεάτρου, καταγράφεται μια σημαντική για την πόλη μας μουσικοθεατρική παράσταση από ατιτλοφόρητο θίασο του 19ου αιώνα. Ο λόγος για το κωμειδύλλιο του Δημητρίου Κόκκου Η Λύρα του Γερο - Νικόλα (πανελλήνια πρώτη, Αθήνα 1891), που ανέβηκε στα Σέρρας το 1892.

     Θεωρούμε σημαντική την παράσταση γιατί, εκτός των άλλων, ο Ιωάννης Παπαϊωάννου υπήρξε ο «κυριότερος θιασάρχης - πρωταγωνιστής και ‘στυλοβάτης’ της Οπερέτας, μόνιμος εργοδότης των μεγάλων ‘μαιτρ’ του είδους Θεόφραστου Σακελλαρίδη, Ν. Χατζηαποστόλου, ιδρυτής της περίφημης ‘Ελληνικής Οπερέτας Παπαϊωάννου’ των Αθηνών το 1916».

     Η καταγραφή αυτή στάθηκε αιτία για την ευρύτερη δημοσιοποίηση του γεγονότος με την πρώτη δημοσίευσή μας, υπό τύπον ανακοινώσεως, στον Καθημερινό Παρατηρητή των Σερρών, φ. 24.3.2000.

     Η παράσταση καταγράφεται και στον ΙΕ΄ τόμο του Νεώτερου Εγκυκλοπαιδικού Λεξικού, όπου ο Ι. Παπαϊωάννου φέρεται ως «εμφανισθείς το πρώτον εν Σέρραις το 1892 εις το έργον ‘Η λύρα του Γέρω - Νικόλα’»[3].

Γιάννης Παπαϊώαννου

     Την πληροφορία αποθησαυρίζουμε και από την εγκυκλοπαίδεια Επιστήμη και Ζωή, απ’ όπου επί λέξει μεταφέρουμε πως [ο Ι.Π.] «εμφανίστηκε για πρώτη φορά στις Σέρρες, το 1892, στο κωμειδύλλιο ‘Η λύρα του Γερο - Νικόλα’»[4].

     Ο Θεόδωρος Έξαρχος, εξάλλου, κάνει σαφή αναφορά στην παράσταση των Σερρών, μόνο που την τοποθετεί χρονικά στα 1890, προσθέτοντας πως «ο πρώτος σημαντικός ρόλος [του Ι.Π.] ήταν ο Μελανούρης στην ‘Λύρα του γερο - Νικόλα’ του Δ. Κόκκου»[5].

     Από τον ίδιο πληροφορούμαστε επίσης πως ο Ι.Π. το 1894 παντρεύτηκε την ηθοποιό Σαπφώ Τιβερίου (Αλκαίου) και περιόδευσε στις πόλεις του Πόντου. Το 1895 έπαιξε στον Δον Κιχώτη του Ιδομ. Στρατηγοπούλου με το θίασο του Δημ. Κοτοπούλη στο θέατρο Ομονοίας. Το καλοκαίρι του ίδιου χρόνου άρχισε τη συνεργασία του με το μέγιστο των Ελλήνων ηθοποιών Ευάγγελο Παντόπουλο και εμφανίστηκε στο θέατρο «Τσόχα». Με τον Παντόπουλο, που υπήρξε και δάσκαλός του, το 1899 ερμήνευσε τον Περικλή Σουρτούκη στην Καραντίνα του Νικ. Λάσκαρη κ.λπ. Συνέχισε τις επιτυχίες του με έκτακτες εμφανίσεις. Είναι αδύνατη η αναφορά όλων των έργων που ανέβασε και των ρόλων που ερμήνευσε με το σπάνιο υποκριτικό του ταλέντο δίνοντας προτεραιότητα στην ενίσχυση, ανάπτυξη και διάδοση της ελληνικής οπερέτας και εμψυχώνοντας τους Έλληνες συνθέτες και συγγραφείς. Το 1929, με κλονισμένη υγεία, διέκοψε τις εμφανίσεις του και ύστερα από δύο χρόνια πέθανε.

     Όμως, το νέο στοιχείο που κομίζει ο κ. Καλογερόπουλος με το Λεξικό του, και που ενδιαφέρει άμεσα την ιστορία και τη μουσικοθεατρική δραστηριότητα των Σερρών κατά την εκπνοή του 19^ου αι., είναι η διαφοροποίησή του από τη μέχρι σήμερα βιβλιογραφία σχετικά με το χρόνο (1869) και τον τόπο γέννησης (ή ίσως της καταγωγής) του Γιάννη Παπαϊωάννου, που δεν είναι άλλος από τα τουρκοκρατούμενα Σέρρας.

     Μπορούμε εδώ να υποθέσουμε, αν βεβαίως δεν πρόκειται για αθέλητη ή σκόπιμη παράλειψη της αθηνοκεντρικής εκδοτικής ειδησεογραφίας, πως η τυχόν αποσιώπηση της σερραϊκής καταγωγής του Ι. Π. οφείλεται κυρίως στη στάση του ιδίου στο θέμα αυτό, απόλυτα κατανοητή και δικαιολογημένη για την εποχή εκείνη (Τουρκοκρατία στη Μακεδονία κ.λπ.).

     Σε επικοινωνία που είχαμε, άλλωστε, με το συγγραφέα του Λεξικού μάς έκανε γνωστό το γεγονός της εκμυστήρευσης της καταγωγής του ιδίου (του Ι.Π.) σε συνάδελφό του ηθοποιό ή θιασάρχη.

     Η βεβαιότητα ότι ο Ι.Π. εγκαθίσταται οριστικά στην Αθήνα προ του 1900 αλλά και η παράλειψη του πατρωνύμου μάς στερεί τη δυνατότητα να ελέγξουμε εάν καταχωρήθηκε σε δημοτολόγιο ή μητρώο αρρένων της περιοχής μας. Στην παλαιότερη σωζόμενη πηγή για την περιοχή μας -τα αρχεία και οι πηγές της πόλης καταστράφηκαν από την τελευταία πυρπόλησή της το 1913-, τον εκλογικό κατάλογο του 1914 της επαρχίας Σερρών, αναφέρονται επτά εκλογείς με το επώνυμο Παπαϊωάννου, ένας με το ονοματεπώνυμο Παπαγιαννάκου Παναγιώτης του Παπαγιαννάκη, έτος γενν. 1864, Προβατάς Σερρών και ο Παπαγιαννάκης Σταύρος του Ιωάννου, έτος γενν. 1874, Σέρρες[6].

     Τον Απρίλιο του 2000 επισκέφτηκε τα Σέρρας ο παλαίμαχος διακεκριμένος ηθοποιός και μέλος του Σωματείου Ελλήνων Ηθοποιών (Σ.Ε.Η., ίδρ. 1917) Κώστας Καλουπτσής (γένν.: Μελένικο, 1908). Στην πολύωρη συζήτηση που είχαμε κατά τη συνάντησή μας μας διαβεβαίωσε πως ο Ι.Π. δεν υπήρξε ποτέ μέλος του Σωματείου Ελλήνων Ηθοποιών (Σ.Ε.Η.), από το αρχείο του οποίου ίσως διαπιστωνόταν ο τόπος και η ημερομηνία γεννήσεώς του. Απέκλεισε επίσης την περίπτωση σερραϊκής καταγωγής του. Ο ίδιος (ο Κ.Κ.) είχε πολύχρονη φιλική και επαγγελματική σχέση με συγγενικά μέλη της οικογένειας Παπαϊωάννου, όπως τους ανηψιούς του Βύρωνα και Γεώργιο Κουμαριανό, τη σύζυγο του τελευταίου Ηρώ, τον Άλκη Βύρ. Κουμαριανό κ.ά.

Ο Γιάννης Παπαϊωάννου όταν πρωτοβγήκε στο θέατρο ως δραματικός ηθοποιός (Από To Άγνωστο θέατρο: Πίσω από την αυλαία του Σώτου Πετρά, εκδ. Α΄ Μαντέλος, Α΄ τόμ., Αθήνα, Μάρτιος 1974, σ. 34-36)

     Από έρευνά μας, ακόμα, στο Ληξιαρχείο  των Αθηνών εξακριβώσαμε πως ο Ι.Π. του Κων/νου και της Αικατερίνης, θιασάρχης, σύμφωνα με υπάρχουσα ληξιαρχική πράξη θανάτου, αριθμ. ΣΤ/48/31, που δηλώθηκε από τον ανηψιό του Βύρωνα Κουμαριανό, μηχανικό θεάτρου, γεννήθηκε το 1874 στην Αθήνα και πέθανε την 28.4.1931, σε ηλικία 57 ετών, στην Αθήνα.

     Ωστόσο, σε ορισμένες πηγές, που ανατρέξαμε και παραθέτουμε παρακάτω ενδεικτικά, ως τόπος γεννήσεώς του αναφέρεται και πάλι η Αθήνα και έτος γεννήσεως το 1873 ή 1875. Αλλού παραλείπεται, πιθανόν από έλλειψη σαφούς τεκμηρίωσης:

1. Karl Nef, Ιστορία της μουσικής, κεφ. Η οπερέττα, Αθήνα 1960, 606, σημ. 1. Δεν αναφέρεται τόπος γεννήσεως. Γέννηση 1875, θάνατος 1931, Αθήνα.

2. Κώστας Μυλωνάς, Ιστορία του Ελληνικού τραγουδιού, κεφ. Ελληνική οπερέτα, 3η έκδ., Αθήνα 1984, 90. Δεν αναφέρεται ο τόπος γεννήσεως παρά μόνο σύντομο βιογραφικό και ανασκόπηση της πληθωρικής προσφοράς του στην ανάπτυξη της ελληνικής οπερέτας.

3. Θεόδωρος Έξαρχος, Έλληνες ηθοποιοί. Καταγράφεται ως διακεκριμένος κωμικός του θεάτρου και στυλοβάτης της ελλ. Οπερέτας. Έτος γενν. 1875. Πρώτη παράσταση στα Σέρρας 1890, θάν. 1931.

4. Γ. Καρακαντάς, Άπαντα του Λυρικού Θεάτρου από του 1300 έως σήμερον, Αθήναι, σ. 678.  Καταγράφεται ως ο κυρίως ιδρυτής της ελλ. Οπερέτας. Γέννηση και θάνατος στην Αθήνα (1873-1931).

5. Νεώτερον Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν, όπως στη σημ. 2. Γέννηση και θάνατος στηνΑθήνα (1873-1931).

ΕΚΛΟΓΙΚΟΣ ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ 1914

6.   Σύγχρονος Εγκυκλοπαίδεια Ελευθερουδάκη, έκδ. τρίτη, τόμ. δέκατος.

Καταγράφεται ως κωμικός ηθοποιός και θιασάρχης που γεννήθηκε στην Αθήνα το

1873 και ανέβηκε στη σκηνή το 1890 (Αθήνα) ως τραγουδιστής. Δεν αναφέρεται έτος

και τόπος θανάτου.

7.   Επιστήμη και Ζωή. Καταγράφεται ό.π., σημ. 3 (γένν. 1873, Αθήνα, θάν. 1931).