ΟΡΧΗΣΤΡΕΣ ΕΓΧΟΡΔΩΝ ΚΑΙ ΠΝΕΥΣΤΩΝ ΟΡΓΑΝΩΝ ΣΤΙΣ ΣΕΡΡΕΣ

Από τα μαθήματα βιολιού στο Διδασκαλείο του Μακεδονικού

Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου στα 1872 μέχρι τη Συμφωνική Ορχήστρα

του Μουσικού Σχολείου Σερρών το 2002

130 ΧΡΟΝΙΑ ΣΥΜΦΩΝΙΚΗΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ

ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΤΩΝ ΣΕΡΡΩΝ[1]

      Μόλις το 1600, οι Σερραίοι που ξενιτεύονται και έχουν κυρίως σχέση με το εμπόριο, έρχονται σε επαφή με τη δυτική μουσική, ενώ από το 1800 η επαφή αυτή γίνεται εντονότερη. Οι ευπορότερες οικογένειες μετακαλούν Ευρωπαίους καθηγητές μουσικής (πιάνο - βιολί) και γίνεται συχνά λόγος για τις πρώτες ορχήστρες εγχόρδων.

      Παλιότεροι Σερραίοι μελετητές επισημαίνουν την παρουσία διάσημων Ευρωπαίων μουσικών από τα μέσα του 19ου αι. και τη συνεργασία των σερραϊκών εκπαιδευτηρίων με ξένα πανεπιστήμια. Οι καρποί της συνεργασίας αυτής δε θα αργήσουν να υλοποιηθούν με την αποστολή και συντήρηση υποτρόφων σπουδαστών στην Ευρώπη «χάριν τελειοτέρας μαθήσεως».

      Τομή για τα μουσικά πράγματα αλλά και τη νεότερη ιστορία της πόλης αποτελεί η ίδρυση και λειτουργία του Διδασκαλείου αρρένων του Μακεδονικού Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου (ίδρ. 1870) το 1872. Στην πρωτοβουλία του διευθυντή του Δημητρίου Μαρούλη (1840-1892) οφείλεται η πρόσληψη του συνθέτη - καθηγητή της μουσικής, των τεχνικών μαθημάτων και της γερμανικής γλώσσας Βίλχελμ Γιόνσεν.

      Στο Διδασκαλείο περιλήφθηκαν πρώτη φορά μαθήματα φωνητικής και ενόργανης μουσικής (βιολί). Απόσπασμα από την περιλάλητη διάλεξη του Αθανασίου Αργυρού, που δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Εμπρός των Σερρών το 1938, καταδείχνει το πνεύμα των καιρών: «Περιέλαβεν [ο Μαρούλης] αυτώ και μαθήματα τα οποία εισηγμένα ήδη κατά το πλείστον εις τα Διδασκαλεία και εις αυτά τα γυμνάσια, προεκάλουν, τινά ιδίως εξ αυτών, την κατάπληξιν και εσκανδάλιζον τους συγχρόνους. Τα μαθήματα ταύτα ήσαν η μουσική, φωνητική με νότες και ενόργανος με βιολί και χορός. Φαντασθήτε την κατάπληξιν των συγχρόνων προ του θεάματος μαθητών παιζόντων βιολιά και χορευόντων...».

      Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας δεν ήταν λίγα τα δυτικότροπα εξοχικά κέντρα της πόλης που διέθεταν πλήρεις ορχήστρες. Τέτοια ήταν το «Άιφελ», με βιεννέζικη ορχήστρα εγχόρδων και πιάνο, του «Χρήστου», με πνευστά και έγχορδα «υπό την διεύθυνσιν του εξ Αθηνών διακεκριμένου μουσικού Μαλακάση» και του «Μπέλλα», με τους «τέσσαρες κύκνους στο συντριβάνι και τες ξανθές Βιεννέζες στην εξέδρα της ορχήστρας», όλα σχεδόν στην ίδια περιοχή, τη σημερινή οδό Εξοχών.

      Είναι γνωστό, βεβαίως, πως την περίοδο αυτή δεν υπήρχαν στη Βόρεια Ελλάδα μικτές ορχήστρες με τη σημερινή σύνθεση, αλλά μόνο ορχήστρες πνευστών, χορωδίες και (συμφωνικές) μαντολινάτες, με την προσθήκη συνήθως βιολιών, βιολοντσέλου και αργότερα φλάουτου.

      Το 1902 είναι η χρονιά που σχηματίζεται από τον Κωνσταντίνο Σγουρό (1858-1911, διευθυντής και πρώτο βιολί) μικρό οργανικό σύνολο με Σερραίους εκτελεστές. Καταγράφεται ως η πρώτη οργανωμένη συμφωνική μαντολινάτα της πόλης και η συνέχεια των διαφόρων επιχωρίων ορχηστρών, όπως η μαντολινάτα του Γυμνασίου Σερρών κατά το 1898-1902 πάλι υπό τον Κ. Σγουρό. Η δραστηριότητά της θα τερματιστεί με την ίδρυση του «Ορφέα», στον οποίο και θα ενταχθεί.

      Μετά το θάνατο του Κ. Σγουρού το 1911 η εφορεία του Γυμνασίου διορίζει το διευθυντή της μπάντας του «Ορφέα» και ρωσσικής καταγωγής Αλέξανδρο Κίτσιο ως δάσκαλο της οργανικής μουσικής και της σχολικής ορχήστρας. Σύμφωνα με τα αναφερόμενα σε Έκθεση του γυμνασιάρχη Λεωνίδα Παπαπαύλου τον Ιούλιο του 1912, την ίδια περίοδο οι Βούλγαροι μαθητές διαθέτουν αξιολογότατη, για τα μαθητικά δεδομένα της εποχής, χορωδία και ορχήστρα, γεγονός που οδηγεί την εφορεία του σχολείου, για λόγους βεβαίως σχετικούς με το πνεύμα της δραστηριοποίησης ενάντια στη βουλγαρική προπαγάνδα αλλά και με τον ανταγωνισμό ανάμεσα στις δύο μαθητικές κοινότητες, στον καταρτισμό της νέας ορχήστρας με δική της πρωτοβουλία, μιας και το Γυμνάσιο ούτε καιρό, ούτε υποχρέωση είχε να καταρτίσει ορχήστρα (αρχείο Γιώργου Αψηλίδη).

      Από την ίδρυσή του (1.8.1905) ο «Ορφέας» διαθέτει κλιμάκιο ορχήστρας εγχόρδων και πνευστών με πρώτο δάσκαλο της μουσικής επίσης τον Κ. Σγουρό, ταλαντούχο μουσικοδιδάσκαλο από την Πεντάπολη Σερρών, υπότροφο των σερραϊκών Διδασκαλείων και σπουδαγμένο στη Μουσική Ακαδημία της Κολωνίας. Αργότερα, και μέχρι τον τελειωμό του πρώτου μισού του 20ού αι., διδάσκουν και διευθύνουν τα συμφωνικά σχήματα του ομίλου (ορχήστρα, συμφωνική μαντολινάτα) κατά σειρά ο Θεσσαλονικιός Ιωάννης Βαΐου (Λιβάδι Ολύμπου 1883 - Θεσ/νίκη 1961), ο Αλ. Κίτσος, κατά το διάστημα από την αποχώρηση του Γ.Β. το 1909 στη Θεσ/νίκη μέχρι το 1912-13 τουλάχιστον, ο Βασίλειος Βεηλικτσίδης (Αμισός Πόντου 1885 - Σέρρες 1959) το 1927 από κοινού με το Γ. Β., ο Αυστριακός Λούντβιχ Πλανκ, επίσης το 1927, και ο Αθηναίος Φραντζίσκο Τούλλι το 1929.

      Σημαντική δραστηριότητα στη συμφωνική μουσική αναπτύσσει ακόμα ο Μουσικός Σύλλογος «Απόλλων». Ιδρύεται το 1914 και έχει πρώτο δάσκαλο μουσικής πάλι τον Αλ. Κίτσο. Από την Ημερήσια Πρωινή Μακεδονική Εφημερίδα Το Φως της Θεσσαλονίκης, Δεκ. 1914, μεταφέρουμε τις εντυπώσεις του δημοσιογράφου: «Παίζονται κατόπιν η Τραβιάτα, η Σερενάτα του Σιλβάρι, το Λυγερό και κοφτερό σπαθί μου, το Τροβατόρε υπό της ορχήστρας, το οποίον εσκόρπισε ρίγη εις το ακροατήριον και ο κόσμος βουβός ετοιμάζετο διά το Σουβενίρ της Κουμάργιανης, το οποίον ετόνισε ο βαθύς μουσικός κ. Κίτσος και ετραύλισαν εις τας χορδάς των βιολίων των η Ναυσικά Μεντή και η Ελένη Καμβουσιώρα...».

      Την εποχή του Μεσοπολέμου του 20ού αι. τα αριστοκρατικά ζαχαροπλαστεία, όπως το πασίγνωστο των αδελφών Φωτιάδη, αλλά και οι κινηματογράφοι της πόλης δεν παραλείπουν να παρουσιάζουν με ιδιαίτερη έπαρση πολυπληθείς ορχήστρες εγχόρδων - πνευστών ακόμα και κατά τα διαλείμματα των έργων. Στο «Κρόνιον» του Περιστέρη Κωστοπούλου, για παράδειγμα, «την εξέλιξιν της ταινίας επί της οθόνης συνοδεύει η γλυκύτατη εις την αρμονίαν και θαυμασία εις μουσικήν εκτέλεσιν ορχήστρα του κινηματογράφου».

      Το 1920 ο «Ορφέας» οργανώνει την πρώτη μετά τους πολέμους 60μελή ορχήστρα εγχόρδων - συμφωνική μαντολινάτα με μουσικοδιδάσκαλο τον Παναγιώτη Δρομάζο. Στις 24.7.1922 τα τμήματα θα παρουσιαστούν στην Α΄ Μεγάλη Συναυλία του ομίλου με διευθυντή τον Ι. Βαΐου.

      Σχήμα συμφωνικής μαντολινάτας και χορωδίας θα οργανώσει και ο αυτοδίδακτος Σερραίος μουσικός Γιάννης Ουζούνης (Σέρρες 1906 - Θεσσαλονίκη 1977). Τα μέλη της, μαθητές του Γυμνασίου Σερρών, θα ενταχθούν πολύ γρήγορα στον «Ορφέα».

      Το 1924 προσλαμβάνεται στο Εθνικό Ορφανοτροφείο Αρρένων ο Βασ. Βεηλικτσίδης για την οργάνωση και διεύθυνση μαντολινάτας στο ίδρυμα. Κύριο ρεπερτόριο: Αποσπάσματα από όπερες. Δραστηριότητα μέχρι το 1933.

       Ο Θεσσαλονικιός πιανίστας και συνθέτης Κωνσταντίνος Ζαχαρόπουλος οργανώνει και διευθύνει επί μικρό χρονικό διάστημα στα 1925 ολιγομελή ορχήστρα εγχόρδων - πνευστών από ομάδα ορφικών καλλιτεχνών, μαθητών του γυμνασίου. Το συγκρότημα συμμετέχει σε εκδηλώσεις φιλανθρωπικού χαρακτήρα. Ανάμεσα στα μέλη του ο Ι. Βαΐου, κλαρίνο, και ο Αθανάσιος Φιδετζής, σόλο φλάουτο.

      Την επόμενη χρονιά (1926) ο Αυστριακός πιανίστας και μουσικοδιδάσκαλος Λούντβιχ Πλανκ συστήνει 10μελή ορχήστρα εγχόρδων και πνευστών. Το συγκρότημα δίνει μια μόνο συναυλία στον «Ορφέα» και εντάσσεται σ’ αυτόν.

      Το 1927 επανιδρύεται ο «Απόλλων». Σε λίγο χρονικό διάστημα διαθέτει, εκτός των άλλων μουσικών κ.λπ. τμημάτων, πλήρη ορχήστρα εγχόρδων με διευθυντές το στρατιωτικό Δημήτριο Ξυδέα και το Θεσσαλονικιό ερασιτέχνη βιολονίστα Στέφανο Στεφανίδη.

      40μελή ορχήστρα εγχόρδων θα οργανώσει και ο καθηγητής μουσικής

(;) Δελόπουλος στο εξατάξιο Διδασκαλείο Θηλέων Σερρών την περίοδο 1931-34, ενώ  μικρά σύνολα εγχόρδων - πνευστών υπό τον Ι. Βαΐου εμφανίζονται πολύ τακτικά στις γιορτινές εκδηλώσεις του γυμνασίου. Πλήρη ορχήστρα όμως διαθέτει και η Μουσικοχορευτική Σχολή των Αλέξανδρου και Γεωργίας Μήτσα από την ίδρυσή της το Σεπτέμβρη του 1934, απέναντι από το Δημοτικό Κήπο (οικία Γ. Ιμανίδη). Στο πρόγραμμα των τακτικών μαθημάτων περιλαμβάνεται και η διδασκαλία όλων των εγχόρδων οργάνων. Είναι άγνωστο αν και πόσο λειτούργησαν, τελικά, τα αντίστοιχα τμήματα, στα οποία, όπως ανακοινώνεται, διδάσκουν ο Μάξιμος Οριανός και η Κατίνα Χατζημιχαήλ (Θεσ/νίκη) πιάνο, ο Αλέξανδρος Μήτσας, βιολί, και ο Σ. Φαρούγγιας, βιολοντσέλο.

      Με πρωτοβουλία μελών του «Ορφέα» ιδρύεται την ίδια χρονιά (1934), και λειτουργεί μέχρι την κήρυξη του πολέμου το 1940, το σημαντικότερο μουσικομορφωτικό ίδρυμα, το περίφημο Ωδείον Σερρών «Ορφεύς». Διέθετε από την ίδρυσή του σχολές εγχόρδων (βιολί, βιολοντσέλο, βαθύχορδο), με δασκάλους το Γερμανό βιολονίστα και διευθυντή του ιδρύματος Αλέξανδρο Μπλενόβ (Λειψία 1884 - Αθήνα 1981) και το Σωτήριο Κασάρα, πνευστών (ευθύαυλος, πλαγίαυλος κ.λπ) με το Χρήστο Σταματίου (Σέρρες 1909-1998), και μουσικής δωματίου, με δάσκαλο πάλι τον Αλ. Μπλενόβ.

      Δημιούργησε τη μοναδική συμφωνική ορχήστρα της πόλης το 1935. Τα μέλη της, περί τα 45 σερριωτόπουλα, στην πλειονότητά τους παιδιά φτωχών βιοπαλαιστών, αποτέλεσαν τις βασικές μονάδες μιας σημαντικής μουσικής πορείας για το δεύτερο μισό του 20ού αιώνα. Η ζωή της ορχήστρας εκείνης, παρ’ όλες τις ευοίωνες προοπτικές, ήταν απίστευτα σύντομη. Ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος διέκοψε σημαδιακά την πορεία της.

      Η ελπίδα δεν έλειψε. Μετά τον πόλεμο οι «Ορφείς» δεν εγκατέλειψαν την ιδέα της επανίδρυσης. Όμως δεν τόλμησαν. Οι καιροί ήταν δύσκολοι και δεν άφηναν περιθώρια παρόμοιων επιλογών. Ο συντοπίτης μας, ιστοριοδίφης Νίκος Νικολάου, τόνισε, πολύ αργότερα, το 1989, με περισσή ευαισθησία την έλλειψη: «Θλίβεται κανείς στη σκέψη πως, μισόν αιώνα μετά τη βίαιη διάλυσή της από την έκρηξη του Β΄ παγκοσμίου πολέμου, δεν ξανασυστήθηκε».

      Ξεχωριστή προσφορά στη συμφωνική μουσική της πόλης των Σερρών, αμέσως μετά τη λήξη του πολέμου έχει η ορχήστρα της τάξης εγχόρδων της Μουσικής Σχολής των Σερραίων Κων/νου Σταυρόπουλου, βιολονίστα, και Ιωάννου Ψωμιάδη, συνθέτη. Την ορχήστρα, της οποίας η δραστηριότητα διαρκεί μόνο ένα χρόνο, διευθύνει ο Κ. Σταυρόπουλος, ο οποίος από το 1953 εντάσσεται στη νέα μαντολινάτα του «Ορφέα» υπό τον Χρ. Σταματίου.

      Το Μάιο του 1995, με την ευκαιρία του Βαλκανικού Συνεδρίου Μουσικής, γίνεται λόγος -σε επίπεδο σχεδιασμού μόνο- για τη δημιουργία Βαλκανικής Συμφωνικής Ορχήστρας Νέων με έδρα την πόλη των Σερρών και φορέα το Δήμο.

      Η υλοποίηση της ίδρυσης, τελικά, συμφωνικού σχήματος - εργαστηρίου στα  Σέρρας θα φανεί 7 χρόνια αργότερα, τον Ιανουάριο του 2002, όταν αναγγέλλεται για πρώτη φορά (13.1) η ίδρυσή του με φορέα αυτή τη φορά το Μουσικό Σχολείο Σερρών (ίδρ. 1994). Η εποπτεία του ανατίθεται στο Θεσσαλονικιό μαέστρο και μόνιμο αρχιμουσικό της Κ.Ο.Α. Βύρωνα Φιδετζή, γιο του αείμνηστου Σερραίου φλαουτίστα του Μεσοπολέμου του 20ού αι. Αθανασίου Φιδετζή.

      Η Α΄ Συναυλία δίνεται στις 20.6.2002 στην αίθουσα εκδηλώσεων του Τ.Ε.Ι. Σερρών. Παρουσιάζονται οι Τέσσερις Εποχές του Vivaldi και η Συμφωνία Ν. 35 του Mozart με διευθυντή το Βλαδίμηρο Συμεωνίδη (Θεσ/νίκη) και σολίστα το Γιώργο Δεμερτζή, βιολί (Αθήνα)[2].

1924. Η συμφωνική μαντολινάτα του «Ορφέα» με τον Ιωάννη Ουζούνη.

1927. Η χορωδία και η συμφωνική μαντολινάτα του «Απόλλωνα». Διευθυντής ο Δημήτριος Ξυδέας.

3.5.1936. Η Συμφωνική Ορχήστρα του Ωδείου Σερρών «Ορφεύς» στο «Κρόνιο». Διευθυντής ο Αλέξανδρος Μπλενόβ.

Βύρων Φιδετζής

20.6.2002. Αίθουσα Τ.Ε.Ι. Σερρών. Η Α΄ Συναυλία της Συμφωνικής Ορχήστρας του Μουσικού Σχολείου.